De burgeroorlog in Syrië was een belangrijke tussenfase in de transformatie van de verhoudingen in het MO, maar zeker niet de finale. Er dreigt meer. De zaak is in beweging, en zal dat nog wel even blijven. Een korte serie met een onverwachte conclusie.

Traditioneel kon je het mozaïek van verhoudingen in het MO na 1949 opdelen in vier hoofdelementen: Israël, Arabieren, Iran en Turkije. De islam speelde een rol, en de opdeling van de Arabieren in kleinere eenheden of staten eveneens. Islamitische landen verder oostwaarts en in Afrika speelden maar zelden een rol. Externe invloeden als USA en de toenmalige Sovjet-Unie waren van meer alhoewel nooit van essentieel belang.

Doordat Iran tot circa 1979, en tot eind jaren tachtig ook Turkije binnen de westerse invloedssfeer lagen, leken de confrontaties in het MO in de moderne tijd vooral tussen Israël en de Arabieren te gaan (vier grote oorlogen in 1948, 1956,1967 en 1973). Sindsdien was Libanon vaak het slagveld van dit conflict, maar nadat ook daar een evenwicht gevonden werd leek het te luwen. Dit was een miskenning van de realiteit die nog niet erg doorgedrongen is in Europese hoofdsteden.

Dat Israël de Arabieren militair lang de baas was dekte echter toe dat haar positie minder sterk werd. Want ook de islam als tegenkracht werd sterker, mede door de opkomst van de olielanden – speciaal Saudi-Arabië – en de val van de sjah van Iran. Tegelijkertijd was de groeiende kracht van de orthodoxe islam (salafisme en Moslimbroederschap) ook de reden dat landen als Egypte en Jordanië na 1973 toenadering zochten tot Israël. Dat werd nog eens versterkt door de moord op de Egyptische president Sadat door salafisten die van mening waren dat hij niet regeerde in overeenstemming met Allahs wetten (waar ze formeel gezien gelijk in hadden).

Het groeiende gevaar van de fundamentalistische islam had daardoor ironisch genoeg tot gevolg dat de bedreiging van Israël door Arabische landen verminderde, hetgeen uiteindelijk zelfs Saudi-Arabië tot toenadering zou bewegen. Dit laatste hebben we afgelopen jaren gezien als bijverschijnsel van de burgeroorlog in Syrië., maar die contacten waren een stuk ouder. Dat Israël diverse golven Palestijnse intifadah te verwerken kreeg was de andere kant van deze ontwikkeling. Evenzo was de groeiende macht van fundamentalistische stromingen in Turkije een belangrijke zorg.

Desondanks leek de situatie in het Midden Oosten wat betreft Israël ten tijde van het uitbreken van de 1e Golfoorlog min of meer stabiel, en leken spanningen zich vooral tussen Arabische landen af te spelen. De Iraaks-Iraanse oorlog (in stilte gesteund door vrijwel de gehele Arabische wereld) was een voorspel van de Iraakse invasie van Koeweit. De Amerikaanse interventie introduceerde een nieuw element in de politiek van het MO, waarvan we ons in retrospekt moeten afvragen of we er erg blij mee moeten zijn.

De instabiliteit van een verzwakkend Irak bleek funest voor het evenwicht in de regio, en  de 2e Golfoorlog maakte van Irak een toekomstig slagveld zoals België dat in de 18e eeuw in Europa was. De instabiliteit van de regio bleek te verergeren, en niemand bleek in staat die te herstellen omdat na de val van Saddam Hoessein de invloed van Iran in Irak niet te stoppen bleek.

Pas toen leken de USA er achter te komen dat een meerderheid van de Iraakse bevolking de sjiitische islam aan hing, en dat dat iets anders was dan de soennitische, die men altijd voor redelijk onschuldig gehouden had. Niemand leek zich ooit serieus verdiept te hebben in de redenen waarom Arabische heersers als Sadat plotseling bereid bleken met Israël vrede te sluiten. Niemand had ooit willen aannemen dat er andere redenen waren om vrede te sluiten met Israël, dan het inzicht dat er geen reden is met andere mensen te vechten als je ook handelen kunt. Dat deze typisch westerse opvatting geen Arabische weerklank vindt lijkt in het westen nog steeds niemand te willen weten. De heersende opvatting over de islam weerspiegelt dat bij uitnemendheid.

---

Volgende afleveringen van Nieuwe verhoudingen in het Midden Oosten zult u hier kunnen vinden.