Hoe lang voor Angela Merkel zich definitief in het duister van de geschiedenis terug trekt? Dat valt niet eenvoudig te voorspellen.

Nadat Merkel gisteren aankondigde niet te zullen kandideren voor herverkiezing als CDU-voorzitter, ontstond op social media de communis opinio dat ze dan ook als bondskanselier wel vlot zal moeten vertrekken. Dit ondanks haar uitgesproken wens haar termijn (tot 2021) als bondskanselier af te maken. Leiders die eigenlijk al weg zijn verliezen hun laatste restjes macht sneller dan ze zelf vooraf beseffen, dat is zeker waar. Desalniettemin zijn er vier argumenten tegen deze analyse:

• Duits precedent
• De lengte van Merkels machtsperiode en de diepe wortels die dat creëerde
• De staatkundige constellatie
• De politieke opportuniteit

Over het Duitse precedent in een kwestie als deze schreef ik eerder al dat Merkel af koerst op een scenario als waarmee Konrad Adenauer ooit van het toneel verdween. Dat kunt u hier lezen, en ik denk dat de basis nog steeds geldig is. Ook Adenauer gaf zijn CDU-voorzitterschap 7 maanden op voor hij – door een schandaal – vertrekken moest. Wel zijn de tijden veranderd, en of de opvolger die in december het voorzitterschap van de CDU verwerft het geduld kan opbrengen te wachten tot Merkel volgens afspraak het veld ruimt moet worden afgewacht. Toch zullen daar goede redenen voor zijn.

Eén van die redenen is het Duitse kabinet en de leiding van de CDU-fractie, die tot voor kort vrijwel geheel uit Merkel-getrouwen bestond. Nu Merkel verdwijnt zullen die een ander zoeken om hun trouw te betuigen, maar oude trouw verdwijnt niet zomaar. Als de nieuwe leider de bondskanselier bruuskeert door haar vertrek als regeringsleider te eisen, zullen die oude getrouwen haar instinctmatig steunen – geen situatie die een nieuwe leider graag ziet ontstaan. Het legt een hypotheek op het leiderschap in komende jaren.

Staatkundig is in de Bondsrepubliek niet geregeld dat de voorzitter van de grootste regeringspartij ook bondskanselier moet zijn. Natuurlijk is het zo dat als de kanselier vertrekt iemand op moet volgen. Maar daar zit een element in dat niet partijtechnisch kan worden geregeld als er voldoende wordt gesparteld door de zittende kanselier.

Ten laatste is er de politieke opportuniteit, en dit is een essentieel punt in dit betoog. Gezien alle ontwikkelingen in Duitsland van de afgelopen 10 jaar en het aandeel van de CDU daar in, is het zeer waarschijnlijk dat de nieuwe kanselier een breuk met dat verleden zal willen en moeten maken. Binnen een bestaande coalitie met de SPD zal dat niet eenvoudig zichtbaar te maken zijn, zodat het tactisch voor de nieuwe leider verstandig is om het leiderschap aanvankelijk uit te oefenen vanuit de Bondsdag, en de regering richting nieuwe gewenste koers te dwingen.

Met als doel een Bondsdagcampagne tegen de jarenlang gevolgde politiek van de eigen partij in. Dat dit niet vanuit de schoot van een Bondsregering mogelijk is spreekt vanzelf, en na jarenlang een regering met de SPD te hebben geleid verliest die nieuwe boodschap bij de eerstvolgende verkiezingen aan geloofwaardigheid. Dat biedt tegenstanders teveel kansen de nieuwe leider te beschuldigen van opportunisme. Beid uw tijd lijkt een uitstekend advies voor de nieuwe leider wil hij zich volledig aan de schaduw van Angela Merkel kunnen ontworstelen. Al zal hij of zij zich ook moeten manifesteren, en dat zullen we in de loop van 2019 zien gebeuren. Een eventuele mislukking van de nieuwe leider kan dan al in een vroeg stadium worden opgemerkt.

Toch vlot weg?
Wat spreekt tegen dit betoog? De al genoemde slijtage van het leiderschap en de wrijving tussen Bondsregering en Bondsdagfractie die onontkoombaar zijn. Voor de logische breuk met het verleden kan het enige tijd kosten een gunstig moment te vinden, maar deze zou ook kunnen ontstaan als de CDU-fractie eisen stelt die Merkel als bondskanselier weigert in te willigen. In dat geval kan het snel afgelopen zijn, maar electoraal is dat voor de CDU een risico. Een schandaaltje kan de zaak ook in ander vaarwater brengen (zie het Adenauer-scenario), en Merkel kan besluiten dat het haar tijd is geweest en alsnog vervroegd opstappen.

En dan is er nog de mogelijkheid dat de CDU-fractie vindt dat Merkel de Duitse belangen in Brussel onvoldoende kan behartigen als de facto lame duck. Maar al deze afwegingen zullen komende tijd een rol spelen. Dat Angela Merkel 2021 als Bondskanselier zal halen lijkt me daarom niet heel waarschijnlijk, maar dat er een vredige tussentijdse machtswissel op het programma komt zo mogelijk nog minder. Voor haar eigen ego is het Adenauer-regeerrecord (dat in januari 2020 verbroken wordt) wellicht van belang, maar de ontwikkelingen binnen Duitsland zouden te snel kunnen gaan om haar die eer te gunnen.