Iedereen op Zanzibar, (Engelse titel: Stand on Zanzibar) is één van de sterkste SF-boeken uit de jaren zestig. Het wordt vaak beschouwd als een dystopische roman, maar om je heen kijkend moet je je afvragen in hoeverre dat woord gerechtvaardigd is voor dit boek. Want hoewel het meer dan welk SF-boek ook een grote voorspellende waarde blijkt te hebben gehad, is de vraag of het geschetste wereld beeld in Zanzibar erger zou zijn dan waar we op dit moment tegenaan kijken een terechte.

John Kilian Houston Brunner (24 September 1934 – 26 August 1995) heeft de verwerkelijking van zijn visie in dit boek uit 1968 niet meer meegemaakt. Brunner was een schrijver met weinig waarlijke hoogtepunten, zodat Zanzibar kwalitatief vèr boven zijn andere werk uitsteekt. Hoewel soms niet onaardig, is er wat mij betreft weinig reden om naar aanleiding van dit boek op zoek te gaan naar meer werk van deze schrijver – dat kan alleen tegenvallen. Met meer dan 70 romans, waaronder spionagethrillers en een aantal non-fictie werken benevens 5 poëziebundels en 16 bundels verzamelde verhalen was Brunner een klassieke veelschrijver. De kwaliteit van Zanzibar doet je verzuchten: wat had hij nog meer kunnen schrijven als hij meer tijd voor minder productie had genomen? Tegenwoordig zou hij meest waarschijnlijk een blogger zijn geweest.

Stand on Zanzibar wordt vaak vergeleken met de USA-trilogie van John dos Passos, aangezien het boek een caleidoscopische opzet kent. Uit een mozaïek van verhaalfragmenten, pagina’s vol (fictieve) reclamekreten, en korte verhaallijnen en contextuele verhelderingen, werkt het boek naar een climax toe waarin veel samenkomt. Twee verhaallijnen domineren. Dat is in dit boek functioneel, want het eigenlijke verhaal is tamelijk dun. Maar zoals bij veel SF is het begrijpen van de omgeving van essentieel belang om de ontwikkelingen bij te houden. De gekozen opzet garandeert dat U aan het eind van het boek een behoorlijk idee heeft hoe de wereld er volgens Brunner in 2010 uit had kunnen zien. En dat is van meerwaarde, want hoewel het boek geenszins is opgezet als voorspellend of zelfs maar waarschuwend, zijn er treffend correcte voorspellingen in terug te vinden.

Een van de grappigste – juist door de volkomen betekenisloosheid ervan – is dat er een president Obomi in voorkomt. Interessanter zijn:

-Random moordpartijen, die Brunner wijt aan een wereld die voor veel bewoners te complex geworden is, zodat ze amok gaan maken.
-Terrorisme was in de jaren zestig ook al gaande, maar Brunner geeft er via stadsguerilla een voor die tijd nieuwe lading aan. Dat sommige personen dat uit hobbyisme doen is een angstwekkende gedachte.
– Dat het prijsniveau in 2010 6 maal hoger ligt was geen bijzondere voorspelling (realiteit: 7 maal), maar evenmin onaardig omdat het indirect een correcte analyse van centrale bankiers impliceert.
– China, niet Rusland, is de belangrijkste rivaal van de USA. De teloorgang van het communisme als wereldbepalende ideologie is alleen impliciet aanwezig.
– De EU heeft zich ook bij Brunner ontwikkeld naar een statenbond.
– Afrika is nog steeds een ongeorganiseerde bende. (sic!!) In Israël en het MO is weinig veranderd.
– Het huwelijk, dat in 1968 nog stevige fundamenten had, is in Zanzibar gereduceerd tot één van de vele vormen van contractueel samenleven.
– Het ontstaan van militant religieus fanatisme zocht Brunner in het christendom. Van de islam wist hij blijkbaar vrijwel niets.
– De gevolgen van de Seksuele bevrijding zag Brunner correct: Homo- en bisexualiteit zijn mainstream geworden, pillen om seks langer te kunnen volhouden worden eveneens genoemd (in advertenties).
– De rassenproblematiek wordt zeer accuraat weergegeven, al concentreert Brunner zich hoofdzakelijk op Amerikaanse Afrikanen.
– Over Zuid-Afrika wordt vooral in de verleden tijd gesproken – als over een rampzalige episode. Dat lijkt, hoewel uitgesteld, inderdaad een correcte visie te zullen blijken.
– Het verdwijnen van de auto als vervoermiddel, en van tabak als genotmiddel. Dat laatste is vervangen door marihuana – iets waaraan je merkt dat het boek uit de jaren zestig stamt.
– Nieuwszenders zijn wereldwijd via satellieten te volgen, en er is een computer waar je vrijwel overal ter wereld op kunt inloggen. Alhoewel het hier om een mainframe gaat, is de gelijkenis met het internet verbluffend.
– Computers printen documenten uit met laserprinters.

Er is vanzelfsprekend eveneens veel dat volkomen de mist in gaat:
– de walvissen zijn niet uitgestorven
– de impliciete verdwijning van grootschalige gewapende conflicten
– de overheid die nauwelijks groter lijkt dan ze in de jaren zestig was.
– bepaalde elementen van de hippiecultuur, zoals op straat slapen, zijn volledig verdwenen.

Het belangrijkste thema van Zanzibar is overbevolking. Hoewel dat tegenwoordig minder nadrukkelijk op de agenda staat dan midden in de jaren zestig, zijn de voorspellingen wat betreft bevolkingsaantallen van Brunner aardig accuraat. Die verminderde interesse lijkt haar oorsprong te vinden in de moderne opvatting dat we Malthus hebben verslagen, iets dat overigens een onmogelijkheid betreft aangezien het hier gaat om een onweerlegbaar principe. Maar dat tekent onze heersende opvattingen over maakbaarheid. met andere woorden – wat niet is, zal in dit opzicht nog komen. De mate waarin mensen in staat zijn van een probleem weg te kijken onderschatte Brunner kennelijk.

Tot de betere elementen van Zanzibar behoren wat mij betreft de citaten uit een aantal fictieve boeken, die allen een sociologische insteek hebben, en voortdurend een cynisch commentaar geven op wat er in de ontwikkeling van het verhaal aan de orde komt. Het tekent de scherpe blik van de auteur dat de meeste hiervan ook in ons dagelijks leven uitstekend van toepassing zijn.

De titel is een verwijzing naar een begin twintigste-eeuwse spreekwoordelijkheid, dat de gehele wereldbevolking uit die tijd rechtopstaand gezamenlijk net zou passen op het Isle of Wight (381 vierkante km). In 1968 was het Isle of Man benodigd (3,5 miljard, 572 vierkante km). In 2010 zou voor de door Brunner (correct!!) voorspelde 7 miljard Zanzibar (1,554 vierkante km) nodig zijn. Bij de opening van het boek past de wereldbevolking precies op Zanzibar – de laatste scene noemt nog, dat de mensen ondertussen tot hun enkels in het water staan.

Het boek is nog eenvoudig verkrijgbaar, waarbij ik adviseer te beginnen met de uitstekende Nederlandse vertaling die Meulenhoff uitgaf in 1985. Door de fragmentarische structuur is het niet heel gemakkelijk om greep te krijgen op de oorspronkelijke tekst.