Michel Houellebecq wordt door velen gezien als de belangrijkste romancier met een kritische blik op de islam van dit moment. Maar doet dat de Fransman recht? Dit essay onderzoekt in hoeverre de reputatie van Houellebecq wat dit betreft gebaseerd is op zijn werk, of op externe mythevorming.

De directe aanleiding van dit essay was dat ik na aarzelen begon in Onderworpen, Houellebecqs laatste roman. Er was in de pers al zoveel over geschreven over dit boek, dat een grote waarschuwing aan het Franse volk zou zijn over het oprukken van de islam. Altijd bang om in verwachtingen teleurgesteld te worden, had ik het al een half jaar laten liggen.

Ik werd niet teleurgesteld in mijn verwachtingen. Erg spannend vond ik het niet, maar het was soepel geschreven, erudiet in presentatie en niet zonder interessante onderdelen. In ieder geval de moeite wel degelijk waard. Kortom, een onderhoudende roman.

Maar was dit boek de grote islamkritische waarschuwing zoals het universeel gepresenteerd wordt? Nee, dat was het niet. Hoewel Houellebecq de islam niet altijd in een even goed daglicht stelt, kun je niet met goed recht zeggen dat het een openlijke of zelfs bedekte aanval is op de islam, of haar zelfs maar aan de kaak stelt. Hoogstens levert het milde kritiek, en is het proces dat in het boek geschreven wordt realistisch, goed doordacht en netjes gedocumenteerd.

– Wie het boek nog lezen wil en niet op de hoogte wil raken van verloop en hoe ik dat analyseer, kan hier beter stoppen.

Onderworpen begint met de studieherinneringen van een literatuurwetenschapper die is gespecialiseerd in de 19e-eeuwse Franse romancier Huysmans. We komen er achter dat hij hoogleraar is geworden, geen toekomstperspectieven heeft, en geen ambities. Een extreem suffe Fransman die politiek niet geëngageerd is, en van wie de enige belangstelling die hij kan opbrengen, de nieuwe groep eerstejaarsstudentes is, waar uit hij gewend is zijn maîtresse van dat jaar te recruteren. Ergo, een doorsnee gaullistisch intellectueel, die weinig waardering heeft voor socialistisch geïnspireerde collega’s, maar tegelijkertijd voorzichtig is ze niet tegen de haren in te strijken, want ze zijn in ieder geval goed georganiseerd, die linksmensen.

Gaande de eerste helft van het boek vindt een sociale machtsovername plaats, die uiteindelijk wordt bekroond met de verkiezing van een moslim tot Frans president. Het joodse vriendinnetje van onze held emigreert hierop met haar ouders naar Israël, en verbreekt na enkele maanden het mailcontact dat ze steeds minder enthousiast onderhield. De held krijgt te horen dat aangezien hij geen moslim is, men hem een vervroegd pensioen aanbiedt als hij de universiteit wil verlaten zonder een rel te trappen.

Nu krijgen we een periode van bezinning. Op zichzelf, op Frankrijk (kort), op de toekomst. Er lijkt weinig perspectief te zijn, en de held dwaalt ietwat doelloos rond, neukt uitgebreid twee hoertjes, en heeft grote moeite zich een doel te stellen voor de rest van zijn leven. Hij is nog niet ouder dan circa 40 jaar.

De gebeurtenissen krijgen vaart met de dood van zijn vader, die wordt gebruikt om verder te benadrukken dat het oude leven voorbij is. Hoewel er nooit een sterke band was met zijn ouders, markeert dit desalniettemin een breuk met het verleden. En langzaam wordt hij door het nieuwe regime in het land ingekapseld, en gebruikt om een verdere islamisering doorgang te helpen vinden.

Het verhaal werkt toe naar een finale, waarin de hoofdpersoon een aanbod van zijn oude universiteit krijgt om terug te komen tegen een hoger salaris. Dit wordt nog extra aantrekkelijk gemaakt door hem een worst voor te hangen – hij mag verwachten meerdere vrouwen te mogen huwen, die hem trouw en gedienstig in de watten zullen leggen, zoals het goede echtgenotes betaamt. Hij mag ze uit een selecte groep komen uitzoeken.

Terugkijkend zie je dat de scènes waarin hij achtereenvolgens twee hoertjes bezoekt – een jonge Noord-Afrikaanse die een leven leidt van wat wij nu zouden beschouwen als moderne upperclass, en een wat oudere autochtone vrouw, die krampachtig probeert haar leven enige inhoud te geven door zichzelf te verkopen om daarmee ook aan haar eigen gerief te komen – het scharnierpunt van het boek vormen. De Noord-Afrikaanse vormt de toekomst, de autochtone blondine is feitelijk passé, maar lijkt dat nog niet te beseffen – zomin als de Noord-Afrikaanse beseft de toekomst te verbeelden.

Na deze scènes, en de daaropvolgende beschrijving van de afwikkeling van zijn vaders erfenis, begint de hoofdpersoon zijn lange afdaling die hem tenslotte in de armen van de islamisten zal doen eindigen. Nergens in het boek wordt iets geforceerd, alles gaat gladjes en lijkt natuurlijk. In de laatste scènes is duidelijk dat de hoofdpersoon blijmoedig en opgewekt zijn toekomst als dhimmi tegemoet treedt, zeker als hij is van zijn waarde voor zijn nieuwe meesters.

Deze laatste scène symboliseert in ieder geval dat de huidige Franse elite zijn binding met zowel het eigen volk, als met de Republiek, totaal verloren heeft. De vage verwijzingen naar Huysmans’ gedachten over het katholicisme dienen als zwakke rechtvaardiging van zijn negeren van de invloed van religie. Dat er lippendienst aan bewijzen niet meer is dan een symbolische daad waarvan de volvoering niet alleen betekenisloos is, maar bovendien niets anders in een logische transformatie van de Franse natie in een moslimstaat. En dat niemand er iets mee wint tegen de loop van de geschiedenis in te roeien.

Omdat onze hoofdpersoon een mens zonder bindingen is, is het niet moeilijk hem te corrumperen met de belofte van een familie die hem slechts voordelen brengt, zonder drukkende verplichtingen. In zekere zin is de stap die hij maakt er een van zeker stellen van zijn pensioen. En ook daardoor zo verleidelijk.

Ondanks de nadrukkelijke aanwezigheid van de islam in dit boek, manifesteert zij zich geenszins drukkend. Na uitlezen betrapte ik me er op dat ik dacht: “Was dit alles?” Want hoewel, zoals gezegd, de islam een essentiële rol speelt in het boek, had ik nooit het gevoel dat het voor de schrijver meer was dan een ornament, een stijlmiddel.

De basisthema’s van het werk van Houellebecq – zijn obsessies zeg maar – leken mij andere te zijn. Om die mening te toetsen, ben ik twee andere romans van hem gaan lezen: Platform, en De elementaire deeltjes. Aangezien Houellebecq al ruim voor de publicatie van Onderworpen de reputatie had verkregen een genadeloos islamcriticus te zijn, wilde ik zien of zijn eerdere romans mijn oordeel over de werkelijke thema’s van zijn werk zouden versterken of juist ontkrachten.

Ik zal hier geen uitgebreid exposé geven van deze beide andere boeken, maar me beperken tot het er uitpikken van de elementen die ik belangrijk vind, om ze daarna af te zetten tegen de elementen waarvan ik vind dat het belang wordt overschat. Vanzelfsprekend met een uitgebreide redenatie. Mijn conclusie is: als je de boeken van Houellebecq zou gaan analyseren zonder voorkennis van zijn reputatie in de media, dan rijst een heel ander beeld op van de auteur.

Een klassieke Houellebecq kent standaard de volgende elementen:

– Een mannelijke hoofdpersoon, geboren rond 1955, die door een door zijn politiek alternatief angehauchte ouders lijdt onder de gevolgen van een verwaarloosde opvoeding. Het gevolg daarvan is een onvervulde sexualiteit, die steeds krampachtig blijkt in de momenten dat het verhaal een zekere verstilling lijkt te beleven.

– De mannelijke hoofdpersoon heeft zonder uitzondering het apolitieke dedain voor politieke stellingnames, dat niet zelden karakteristiek is voor (semi)-intellectuelen die in arren moede rechts stemmen – als ze dat al doen.

– Het overlijden van een ouder/verzorger – waarmee het contact vrijwel is verbroken – op een cruciaal punt in de vertelling, dit faciliteert de verklaring voor een anderszins moeilijk te verkopen maatschappelijke koerswijziging van de hoofdpersoon.

– vrouwen die al dan niet begrip voor de problemen van de hoofdpersoon hebben, waarbij het bepalende criterium de gelijkaardigheid in deficiënties in de opvoeding van de dames is.

– een uitverkorene, die de hoofdpersoon volledig begrijpt, alhoewel niet altijd uit eigen ervaring. Deze maakt een ontwikkeling van zichzelf door – meestal een herontwaken van sexuele interesse – die de interactie met de hoofdpersoon draagt. Het ontbreken ervan zou deze boeken ondraaglijk saai maken.

– een cultuur in verval, die het decor vormt. Belangrijk om te kunnen benadrukken, dat de problemen van de hoofdpersoon een universele waarde hebben, en om een fin-de-siècle sfeer te kunnen verantwoorden.

– de zoektocht van de hoofdpersoon naar sexuele vervulling bij prostituées en vergelijkbare relaties – in casu ontmoetingen waarbij de kans op persoonlijke binding redelijkerwijs op voorhand kan worden uitgesloten.

– tijdens de zoektocht, wordt de maatschappij middels strakke observaties genadeloos becommentarieerd.

De essentie van Houellebecq
Wie bovenstaand lijstje tot zich neemt, heeft een eerste begrip van het essentiële thema’s van Houellebecqs werk. Dat het zeer vermoedelijk sterk autobiografisch is, staat denk ik buiten kijf. De frustratie over ouders, die in de romans altijd veel meer bezig zijn met zoeken naar zichzelf en hun eigen vervulling, in plaats van hun kinderen een idee te geven wat hun plek in de maatschappij zou kunnen zijn, domineert.

De authentieke woede tegen de hippie-(een woord dat H. graag gebruikt, hoezeer het ook uit de mode is) achtige mensen, die zo opgingen in zichzelf dat ze zich nauwelijks realiseerden dat ze onderwijl enige kinderen de wereld in schopten – en zich daar dan verder ook niets van aantrokken. Houellebecq lijkt zich eerst en vooral druk te maken om de verwaarlozing en de problemen die daarvan het gevolg zijn.

Deze obsessie leidt bovendien tot bizarre oplossingen – meestal verbonden met sexuele gratificatie. In de oudere boeken vindt de hoofdpersoon uiteindelijk vaak een uitlaatklep voor zijn sexuele frustraties in een post-hippie omeving waartegen hijzelf tegelijkertijd voortdurend fulmineert. De obsessies van de hoofdpersoon hebben ook weer gevolgen voor de omgang tussen eventueel nageslacht en hoofdpersoon. Waarmee wordt aangegeven dat de cirkel zich zal sluiten.

Dat de hoofdpersoon een ietwat grotesk karakter bezit is voor de lezer prettig – zó erg is het met hemzelf in ieder geval nog niet. Maar herkenning is voor dit type roman essentieel, zodat ook de vrouwelijke lezers (tegenwoordig met afstand de grootste groep lezers van romans) worden bediend door de vrouwelijke tegenpool van de hoofdpersoon. Zij weet in zijn reeds verwelkte lichaam voldoende persoonlijkheid te ontdekken om moederlijke gevoelens voor hem te ontwikkelen, de suggestie van een soort van geestelijke incest implanterend. Dat laatste wordt versterkt, doordat deze vrouwen niet jaloers zijn als hij in hun bijzijn sexueel met andere vrouwen verkeert, maar dat integendeel zelfs goedkeuren en actief stimuleren.

Waarom islamcriticus?
Van waar, is dit het punt ons af te vragen, komt dan die reputatie van islamkritisch schrijver? Ik moet toegeven dat wat hier volgt niet vrij is van speculatie, maar wel degelijk is gebaseerd op ervaringen hoe critici en culturele elite tegenwoordig gewend zijn met de wereld om te gaan.

Houellebecqs kritiek op de gevolgen die een progressieve opvoeding kan hebben voor kinderen die daartegen geen natuurlijke weerstand hebben, is voor een buitenstaander eenvoudig herkenbaar. Maar door iemand die met zichzelf hierover nog niet volledig in het reine is gekomen – of nog in een ontkenningsfase verkeert – kan dit gemakkelijk worden overzien. Wat overigens het ergste doet vrezen over de rest van de moderne Franse literatuur.

Wie blind blijkt voor wat in het Engels ‘The elephant in the room’ heet – en daarmee de vernietigende en fundamentele kritiek van de schrijver op de Franse maatschappij van de afgelopen vijftig jaar afwijst als irrelevant, zal op zoek moeten naar andere opvallende elementen.

En die zijn er. Want juist een politiek correct schrijver zou vermijden om zaken – die de moderne politieke correctheid zouden kunnen schaden – achteloos in beeld te brengen. Platform begint met de moord op de vader van de hoofdpersoon. Het is een gevalletje familiewraak, op een man die de eer van een Arabische familie heeft bezoedeld door het met een kuise dochter aan te leggen. Deze schoonmaakster/studente foetert zelf ongegeneerd op de achterlijkheid van haar mannelijke familieleden, en hun religieuze hypocrisie waar het om man-vrouw verhoudingen gaat.

Is dit een specifieke aanval op de islam of op islamitische immigranten? Geenszins. In feite neemt de schrijver hier de makkelijkste weg door eenvoudig en op herkenbare en banale wijze de volgende stap in zijn romanopbouw te legitimeren. De moord stelt de hoofdpersoon financieel in staat stelt zijn leven diepgaand te veranderen, en dat is waar Houellebecq het over hebben wil. Het meest onaardig over het islamitische element is de schrijver nog, als hij de drankzucht (door de islam verboden immers!) van de broers terloops noemt.

Ook het gewelddadige einde van Platform door een aanval van islamitische terroristen is eerder gemakzuchtig dan een specifieke waarschuwing. Door de grote aanslagen die vrij kort na de publicatie van Platform plaatsvonden, lijkt het boek een vooruitziende blik te hebben gehad. Maar dat gaat veel te ver. De aanslag was noodzakelijk om het boek nog enigszins logisch te kunnen beëindigen, aangezien het verhaal zich al zover ontwikkeld had, dat alleen een desastreuze gebeurtenis aan het einde kon voorkomen dat het boek zou worden weggezet als slechte Science Fiction.

Voor veel gebeurtenissen in De elementaire deeltjes gaat hetzelfde op als wat ik hierboven aanstipte over Platform. De aanwezigheid in Frankrijk van moslims en hun afwijkende levensstijl wordt nergens speciaal benadrukt, MAAR OOK NIET ONTKEND OF OMZEILD. Wat niet vreemd is, aangezien in Frankrijk moslims meestal al een generatie langer wonen dan elders in Europa, dankzij de Franse koloniale tijd. Frankrijk bezat het grootste deel van Noord-Afrika, en de nabijheid maakte de oversteek al tijdens die periode een normale zaak. Indische Nederlanders zijn daarmee hier te lande het best te vergelijken.

Door de dingen eenvoudig bij hun naam te noemen, is Houellebecq in Frankrijk de twijfelachtige eer te beurt gevallen te gaan gelden als de stem van onze tijd. Onderworpen lijkt eerder een gevolg van die reputatie dan een steeds sterker wordende drang zaken aan de kaak te stellen. Je zou kunnen zeggen dat zijn reputatie met de schrijver op de loop is gegaan.

Dat Onderworpen een veel krachtiger compositie heeft dan de eerdere boeken lijkt dat te ondersteunen. Maar dat Houellebecq ontegenzeglijk veel van de islam weet – het noemen van Eurabia van Bat Ye’Or is daarvan een helder signaal – kun je nog steeds niet zeggen dat hij de grote anti-islamschrijver van deze era is.

Een laatste constatering is wat dat betreft op zijn plek: onze tijd lijkt vrijwel geen romanschrijvers te kennen die islamelementen durven opnemen in hun werk. Of dat komt door wegkijken, gebrek aan kennis die moderne auteurs wel degelijk lijkt te kenmerken, of volledige en onwillekeurige verblindheid is moeilijk te zeggen – al vraag ik me af: doet dat er werkelijk toe?