Zoals veel van Nederlands vergeten oorlogen is ook de deelname aan de Tweede Noordse oorlog in het vergeetboek geraakt omdat ons Europese territorium er niet bij in het spel kwam.

Desalniettemin was oorlog in de Oostzee (het voornaamste theater van deze oorlog) voor Nederland in die dagen van levensbelang. Anders dan wat veel mensen denken was niet de VOC, maar de handel op de Oostzee dè grote geldmaker van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Uit de landen rond de Oostzee kwam niet alleen hout en teer, maar vooral ook graan (Polen en Oekraïne). In pre-industrieel Europa was de beschikbaarheid van voedsel nog altijd prioriteit nummer een bij alle overheden, en de Nederlandse handelaren vervoerden Oost-Europees graan naar belangstellenden binnen het volledige continent.

De naam Tweede Noordse Oorlog schept terecht vaak verwarring. Een eerste is niet eenvoudig aanwijsbaar. Als Noordse oorlogen worden veel conflicten van de 16e tot en met einde 18e eeuw (toen vrijwel alle gebieden waarom steeds werd gevochten bleek opgeslokt door Zweden, Rusland en Pruisen), maar de basis van al die conflicten werd al in de 12e eeuw gelegd met de kruistochten tegen de laatste ‘ongelovigen’ in Europa. De periode van de Noordse oorlogen zoals vaak gedefinieerd, begint met de annexatie van het toenmalige Pruisen door de keurvorsten van Brandenburg, en de opkomst van Rusland als coherente staat met ambities.

In 1655 was echter iets anders gaande. Het tot die tijd in Scandinavië dominante Denemarken bleek een koninkrijk in verval, dat grote moeite had zich te handhaven tegen een sterk opkomend Zweden. De Zweden bleken op gewassen tegen een brede alliantie, die overigens niet allen tegelijk aan deze oorlog deelnamen. Die losse alliantie bestond uit Polish–Lithuanian Commonwealth (1655–60), the Moscow Tsardom (1656–58), Brandenburg-Prussia (1657–60), the Habsburg Monarchy (1657–60), Denmark–Norway (1657–58 + 1658–60). De Nederlandse interventie was primair maritiem, en er op gericht de Sont – de nauwe waterweg naar de Oostzee – open te houden voor de eigen handel. Ook is er nog enige onenigheid wie gedurende welke tijd aan welke zijde meevocht (zie ook rechts).

De oorlog begon met een Zweedse invasie van Polen om de pretendent voor de Zweedse troon – John II Casimir Vasa  – die daar regeerde te verjagen. John Casimir vluchtte daarop naar Wenen, en de Oostenrijkse keizer besloot hem te helpen. De keurvorst van Brandenburg werd door Zweden als bondgenoot binnengehaald met het (toen Poolse) hertogdom Pruisen als beloning. Toen het Zweden tegen begon te zitten kreeg de keurvorst Pruisen zelfs als soeverein gebied. – waarmee de formele basis van het latere Pruisen als onafhankelijk rijk werd gelegd. De kennelijke zwakte van Zweden verleidde de Deense koning Frederik II tot een invasie van Zuid-Zweden. Denemarken kreeg vervolgens de volledige macht van Zweden over zich heen en de Denen kregen een pk slaag waarna ze de hulp (tegen betaling) van een Nederlandse vloot inriepen. Die werd geleverd door een paar Amsterdamse kooplieden die een vloot van 50 slagschepen stuurden.

De Republiek was al eerder bij deze oorlog betrokken geraakt door een aanval van Zweden op de Nederlandse bezittingen in Noord-Amerika:

In New Sweden, in May 1654, the Dutch Fort Casimir was captured by soldiers from the New Sweden colony led by governor Johan Risingh. Fort Casimir was renamed Fort Trinity (in Swedish, Trefaldigheten). Soon after Sweden opened the Second Northern War in the Baltic by attacking the Polish–Lithuanian Commonwealth, the Dutch moved to take advantage and an armed squadron of ships under the direction of Director-General Peter Stuyvesant seized New Sweden. The Dutch moved an army to the Delaware River in the summer of 1655, easily capturing Fort Trinity and Fort Christina. The Swedish settlement was incorporated into Dutch New Netherland on September 15, 1655. At first the Swedish and Finnish settlers continued to enjoy local autonomy. They kept their own militia, religion, court, and lands

De afronding van de oorlog duurde tot in 1661, maar de annexatie van Nieuw-Zweden werd nooit meer ongedaan gemaakt. Er staat in in het Zweedse Gothenburg nog een gedenksteen voor. Denemarken leed in deze oorlog se grootste verliezen, en in het oorspronkelijke theater Polen werd de status quo belle ante hersteld, al krege nde Russen er iets meer invloed dan voorheen. Net als bij de Vrede van Westfalen in 1648 was de lijst van deelnemend elanden en belangen zo groot, dat die allemaal apart werden afgehandeld. Het belangrijkste resultaat van deze oorlog in breder perspectief is ongetwijfeld de verschijning van Pruisen als soevereine staat. Voor wie het interesseert, vindt hieronder het lijstje vredes dat deze oorlog afrondde.

• Treaty of Königsberg: Sweden and Brandenburg-Prussia (1656, superseded by Bromberg and Oliva)
• Treaty of Bromberg: Brandenburg-Prussia and Poland–Lithuania
• Treaty of Roskilde: Sweden and Denmark (1658, superseded by Copenhagen)
• Treaty of Oliva: Sweden and Brandenburg-Prussia, Austria and Poland–Lithuania (1660)
• Treaty of Copenhagen: Sweden and Denmark (1660)
• Treaty of Cardis: Sweden and Russia (1661)

Merk op dat er geen formele vrede gesloten werd tussen Nederland en Zweden. De gebeurtenissen in Noord-Amerika – dat was Noord-Amerika, een gebied waar nogal wat wetteloosheid heerste die de normale Europese gebruiken niet altijd volgden. De maritieme interventie van de Nederlandse vloot werd beschouwd als een kwestie van huurlingschap, niet als de actie van een andere soevereine staat tegen Zweden.

---

Eerdere afleveringen van deze onregelmatig verschijnende serie over Nederlands vergeten oorlogen vindt u hier.