Het echte verhaal van de Tweede Wereldoorlog in Nederland is niet het verhaal van slachtoffers, verzet en collaboratie.

Het is niet het verhaal van De Jong en Presser. Het echte verhaal is dat van de grijze massa, niet goed en niet fout, maar weifelend en bang. Dat is het verhaal van Chris van der Heijden en het stond ter discussie in Buitenhof op Paaszondag 2001, ruim zeventien jaar geleden.

De discussie had twee kanten. De ene had te maken met een van de kernproblemen van de historiografie: is het legitieme onderwerp van geschiedschrijving het interessante en kenmerkende van een periode; is het datgene in een periode waardoor zij zich onderscheidt van andere tijdperken in de geschiedenis, of dient de geschiedschrijving er naar te streven een zo compleet mogelijk beeld te schilderen van een tijdvak?

De andere kant van de discussie was het absolute en het relatieve in goed en kwaad, wat misschien de kern is van de ethiek.

Interessant waren ook de gekozen deelnemers aan de discussie. De schrijver van der Heijden, de gespreksleider Van Ingen, Mischa Wladimiroff, advocaat bij het tribunaal in Den Haag en internationaal bekend strafpleiter, oud communiste Elsbeth Etty, en politicus en publicist Ed van Thijn.

De twee discussiepunten liepen wat door elkaar heen. Van der Heijden had in zijn boek gezegd dat het beeld dat van de tweede wereldoorlog bestond onjuist was. De meeste mensen waren niet zulke duidelijke helden of boeven geweest, vaak was het verschil tussen beide een kwestie van toeval. In elk geval was de echte geschiedenis van de oorlog er een die gedomineerd door grijze lieden en niet de geschiedenis van de helden en boeven die De Jong c.s. ervan hadden gemaakt. Wladimiroff was het daar mee eens.

Het is niet onjuist wat Van der Heijden zegt dat wij allemaal iets van de held en de boef en vooral van het grijze midden in ons hebben en dat het vaak het toeval is, dat bepaalt wat er uit ons komt. Van Thijn vond dat daarmee te kort gedaan werd aan degenen die hun leven op het spel gezet hadden in de oorlog en Elsbeth Etty dat het standpunt van Van der Heijden de slachtoffers trivialiseerde en dat hij het verschil tussen goed en fout probeerde weg te poetsen.

Van Thijn heeft denk ik gelijk als hij zegt dat, op het moment dat een principiële keuze tussen goed en kwaad eenmaal consequenties heeft, het er niet meer veel toe doet, hoe iemand tot die keuze komt. Hij wordt dan als het ware de drager van het goede of het kwade en stijgt daarmee uit boven het puur individuele. Mooi voorbeeld daarvan is Schindler, die op een triviale manier in een heldenrol terecht kwam. Mooi voorbeeld zou ook Weinreb geweest zijn, als het waar geweest was wat Nuis en Rubinstein van hem dachten.

Of je voor het historiografische standpunt van Van der Heijden of van De Jong kiest is verder meer een kwestie van smaak dan van gelijk of ongelijk. Voor wie de oorlog van belang is als ijkpunt en mythe, die kiest voor De Jong en wie wil horen hoe het er voor de meeste mensen in Nederland in de oorlog uitzag, omdat hij er zelf niet bij geweest is, die zal misschien eerder voor Van der Heijden kiezen. Wat mij betreft, die saaie mensen van Van der Heijden interesseren me niet erg en ik kies dus voor Lou de Jong. Van der Heijden zelf trouwens ook als ik goed naar hem geluisterd heb.

Wie me tegen viel in de discussie was Elsbeth Etty. Ik vind dat een leuk en intelligent mens, maar wat ze die Paaszondag te zeggen had was niet veel.

Ze vond dat Van der Heijden had moeten laten weten dat zijn vader in de oorlog bij de Landstorm gezeten had, waarmee ze bedoeld zal hebben dat de foutheid van de vader op het boek van de zoon zou moeten afstralen, of dat een uitleg waarom iemand iets geschreven heeft iets toevoegt of afdoet aan wat er op papier staat, wat ik een nogal onzinnige gedachte vind. Verder wilde ze volhouden dat ze lang na de oorlog communiste geworden was omdat de communisten zo goed waren geweest in de oorlog. Dat lijkt me ook onzin.

De leiding van het communisme was helemaal niet zo goed in de oorlog. Paul de Groot was in Nederland fout op zijn beperkte Hollandse manier en Stalin was in de Sovjet Unie fout op een zelfde schaal als Hitler. Stalin was verder Hitlers bondgenoot tot hij door Hitler werd aangevallen en heeft samen met hem Polen veroverd. De Wagenaars en Gortzakken en andere individuele communisten die zich daadwerkelijk als helden gedragen hebben werden er na de oorlog in Nederland binnen de kortste keren uitgewerkt door de echte communisten als De Groot en Marcus Bakker. In de Sovjet Unie hadden oorlogshelden geluk als ze niet door Stalin werden vermoord. Fatsoenlijke mensen als Karel van het Reve en De Kadt waren toen al met opgave van redenen uit de Communistische beweging gestapt, dus wat Etty daar toen nog moest is niet duidelijk.

Een jeugdzonde is ieder te vergeven en je kunt de misdaden van een organisatie niet onverkort aan alle leden toerekenen, maar je lidmaatschap van de partij als volwassen mens blijven verdedigen, nu de feiten toegankelijk zijn waaruit blijkt dat het een boevenpak was, in veel opzichten te vergelijken met de nazi’s, dat is slecht.

Als ze nu gezegd had, ik had zo graag een Rosa Luxemburg willen zijn, daar zou ik begrip voor hebben. Dat was een heldin. Die stamde nog uit de prille onschuldige tijd van het socialisme, toen het nog mogelijk was te denken dat de wereld maakbaar was en door mensen met goede bedoelingen ook gemaakt zou gaan worden. Helaas of gelukkig, maar Rosa Luxemburg was dood voor ze de kans had om anders te leren.

Ik vond het daarom zo jammer, dat Elsbeth Etty er zo slecht uitkwam uit die discussie, omdat ik het eigenlijk eens ben met haar stelling en met die van Ed van Thijn, dat als het er op aankomt je mensen wel kunt indelen in goed en fout, maar dan op grond van hun handelingen en niet van de theorieën die ze aanhangen.

Je kunt iemand niet fout of goed noemen voordat hij ooit door het lot voor die principiële keuze is gesteld en gekozen heeft. Principiële mensen kunnen overal vandaan komen tot uit communistische of nationaal socialistische partijen toe.

---

Dit essay verscheen eerder op het Blog van Toon Kasdorp