Dat er een politisering van de ambtenarij heeft plaatsgevonden zie je over het algemeen het beste bij het aantreden van en nieuw kabinet.

Het staatkundig principe in Nederland ging er altijd van uit dat ministers als beleidsbepalers de politieke lijnen uitzetten, maar dat de ambtenarij die lijnen op basis van objectieve waarheden en bestaand beleid implementeerden in de manier waarop de overheid tegemoet treedt. Daartoe is een ambtenarij benodigd die politiek min of meer neutraal is, maar tegelijkertijd de hakken in het zand kan zetten als een minister al te rigoureuze wijzigingen zou willen doorvoeren.

Dat er nog steeds eenheid van beleid wordt nagestreefd is herkenbaar, maar die politieke neutraliteit van de ambtenarij is een droom waaraan zelfs steeds minder lippendienst wordt bewezen. Het mooiste voorbeeld tot op heden was het dreigement dat circa 2009 opklonk vanuit het ministerie van Verkeer & Waterstaat, waar een groot deel van de ambtenaren aan gaf dat men bij de aanstelling van een PVV-minister en bloc ontslag zou nemen. Nu moet je dat nog maar zien gebeuren, maar het was kenmerkend voor een omslag in het denken binnen de publieke diensten sinds de jaren tachtig dat men meende het te moeten laten weten. Een gevolg was wel de constructie van het gedoogkabinet Rutte1, waarmee ‘het probleem werd ondervangen’.

Een nieuw pronkstuk van de manier waarop dit werkt kwam afgelopen dagen naar buiten via een interview van de nieuwe minister van Buitenlandse Zaken, de VVD’er Halbe Zijlstra. In een interview in NRC – samengevat bij Elsevier – dreunde de nieuwe minister braaf de lesjes op die hem overduidelijk waren ingepompt door zijn ambtelijke staf – daarmee en passant bewijzend dat hij de ballen verstand heeft van de plek van Nederland in de wereld. De nieuwe minister klaagde wat over de onhandelbaarheid van de Visegrad-landen:

Vooral Hongarije, Slowakije, Tsjechië en Polen lagen dwars op het thema migratie. Deze landen willen niet meedoen aan het herverdelen van migranten volgens een door de EU opgesteld quotum. Met een verdeelsleutel moeten de migranten eerlijk worden verdeeld over alle lidstaten.
(..)
‘Onbeschaamd,’ noemde premier Mark Rutte (VVD) de houding van zijn Hongaarse collega.

Ook: ronkende beleidsvoornemens in de categorie ‘Nederland legt de wereld uit hoe te doen en te denken’.

Ook vindt Zijlstra dat de EU in een negatieve spiraal zit. Hij is van plan die ban te doorbreken. Ook vindt Zijlstra dat de EU in een negatieve spiraal zit. Hij is van plan die ban te doorbreken. Over de staat van de Europese Unie verschilt hij danig van mening met de voorzitter van de Europese Commissie, Jean-Claude Juncker. ‘Nu is de tijd om een sterker en democratischer Europa te bouwen richting 2025. De wind is terug in de zeilen en dat biedt kansen. Die moeten we grijpen,’ zei Juncker in zijn jaarlijkse Staat van de Unie-toespraak.

Zonder kennelijk te begrijpen dat Juncker vecht voor de laatste kans van de EU, domweg omdat de boel in Brussel op instorten staat. Een Nederlandse minister die komt vertellen hoe het beter kan, dat is niet de verlossing die de EU redden zal. Maar hierin herken je wel de lijn die vanaf de apenrots van Buitenlandse Zaken al jaren geleden werd ingezet door ambtenaren van het D66-type, die daarop ook nog eens speciaal werden geselecteerd door hun voorgangers. BuZa is het enige Nederlandse departement dat zijn aanstaande topambtenaren al hersenspoelt alvorens ze zelfs maar in dienst te nemen (het klasje), en dat valt te merken.

Dat er om dezelfde soort redenen nu opnieuw met Turkije contact wordt gelegd is ook te herleiden tot de onrust die binnen BuZa ontstond door de verkiezingsstunt van Mark Rutte in maart om de verkiezingswinst veilig te stellen. Opnieuw is weinig te merken van een bezorgdheid om het Nederlands belang, maar des te meer om de bezorgdheid van ons beeld in de (islamitische) wereld. Zie ook het stemgedrag in de VN als voorbereiding op ons jaartje dienst doen in de Veiligheidsraad.

En Halbe Zijlstra? Die mag de komende jaren op de foto met diverse buitenlandse hoogwaardigheidsbekleders, waarvan een niet-onaanzienlijk deel veel meer verstand van zaken zal hebben dan hijzelf. Niet alleen is het gewicht van Nederland in de wereld dusdanig dat we blij mogen zijn decorstukken en requisieten voor internationale onderhandelingen te mogen leveren, maar iemand als Zijlstra moet daarmee eigenlijk maar blij zijn ook. Dit eerste grote interview heeft al direct aangegeven dat hij voor een belangrijke internationale positie te licht is en te weinig kennis van zaken heeft. En een foto aan de muur van opa die ergens in de wereld belangrijke mensen mocht begroeten is toch altijd leuk voor de familie, later.