Het valt op dat de morele maatstaven van moslims anders zijn dan die van Europeanen. Maar ook bij de Europeanen zijn ze niet overal hetzelfde. Noord-Zuid verschillen soms sterk.

Je trekt iemand bij moeilijke onderhandelingen over de streep, door hem voor de toekomst iets te beloven. Het nakomen van deze belofte komt later op een of andere manier niet goed uit en degene tegenover wie de belofte is gedaan zit niet in een positie om er iets aan te kunnen doen. Desgewenst kun wel uitleggen wat er aan de hand is. Voortschrijdend inzicht of een nieuwe situatie brengen mee dat de voorwaarden, waaronder de belofte geldig was, niet langer actueel zijn.

Dan hebben we exact te situatie waarin Machiavelli aan machthebbers adviseerde om de belofte te verbreken en waarin bij een rechtgeaarde Nederlander de haren overeind gaan staan. Lees ter illustratie nog eens na, als U daar toegang toe hebt, het Financieel Dagblad van 10 december 2003 inzake Euronext en natuurlijk ook het schitterende boek De Vorst van Niccolò Machiavelli.

Tussen Nederland en zijn zuidelijke buurlanden in continentaal Europa bestaat een cultuurverschil. Het duidelijkst komt dat tot uiting tussen Nederland en Frankrijk. Nederland is een land waarin besluiten worden genomen op grond van wat behoort en van wat is overeengekomen, althans dat is waarop de besluitennemers worden afgerekend. Gekeken wordt of men zich netjes gedragen heeft. In Frankrijk gelden de feiten, daar telt of wat iemand doet succesvol is en of de wereld er wat mee opschiet.

Dit betekent onder meer dat je met Fransen alleen maar afspraken moet maken waarvan je weet dat je die te allen tijde kunt afdwingen of afspraken waarvan duidelijk is dat naleving evenzeer in hun belang is als in dat van jou. Liefst het laatste want uiteindelijk schiet niemand erg op met afspraken die moeten worden afgedwongen. Wie zichzelf in een situatie manoeuvreert die hij niet in de hand kan houden heeft het aan zich zelf te wijten als hij op zijn gezicht gaat. Morele verplichtingen hebben Fransen en Italianen misschien wel binnen de familie en tussen vrienden en kennissen, maar niet tegenover willekeurige zakenpartners. Die moeten maar uitkijken.

Nederland en ook de andere Noord Europese landen zijn anders. Bij ons is de samenleving gebaseerd op onderling vertrouwen. Hierbij speelt de humanistische gedachte een rol dat niet alleen de leden van je clan, maar dat iedereen in principe je naaste is, zodat je ook iedereen moet kunnen vertrouwen. Dat is de norm, al betekent dat natuurlijk niet dat iedereen zich daar altijd aan houdt. Het betekent wel dat wie zich er niet aan houdt daarover ter verantwoording kan worden geroepen.

Is deze Noord Europese manier om met elkaar om te gaan nu beter dan de Franse. Nee, niet zonder meer en niet altijd en ja, toch in het algemeen wel.

Een samenleving die op onderling vertrouwen is gebaseerd en dat vol weet te houden presteert beter dan een samenleving van ieder voor zich en God voor ons allen. Vertrouwen is het cement van de samenleving, het voorkomt veel bureaucratie, maakt verdeling van de onderlinge taken gemakkelijker en vergroot het potentieel voor welvaart. Lees daarover Adam Smith, Een Onderzoek naar de Oorzaken en de Aard van de Welvaart van Naties. Zie ook, maar wat recenter, Francis Fukuyama.

Daarnaast blijft het de moeite waard om Darwin, Kant en Machiavelli goed te lezen. Wat zij ons leren komt, kort samengevat, hier op neer.

De natuurlijke wereld is de wereld van de feiten. Alleen de menselijke samenleving kent morele normen. Normen zijn van oorsprong gedragsregels voor kleine groepen van mensen, die genetisch met elkaar verbonden zijn. Zo zijn ze in elk geval in de loop van de evolutie ontstaan. Het is belangrijk om de wereld van de normen en de wereld van de feiten uit elkaar te houden en goed te begrijpen dat iets niet zo is omdat het eigenlijk zo zou moeten zijn. Pas nadat je een behoorlijke feitelijk analyse hebt gemaakt waarbij emotie en wensen buiten beschouwing blijven weet je of iets kan of dat het niet kan. Dan kun je een voorlopig besluit nemen met het oog op de mogelijke en tevens wenselijke gevolgen. Op een voorgenomen handeling kan dan een morele norm worden toegepast.

De indruk bestaat dat die leer in Frankrijk beter wordt begrepen en gevolgd dan in de Noord Europese landen. In Nederland heeft de morele norm altijd en overal prioriteit, ongeacht de uitkomst van de feitelijke analyse. Dat lijdt tot hypocrisie en ook wel tot onzinnige besluiten. Beter is het om de moraliteit te gebruiken voor een marginale toetsing van de voorgenomen handeling. Als de handeling op grond van de feiten mogelijk en wenselijk is dan blijft hij toch achterwege als het moreel echt van de gekken is.

Voor het overige dient iedereen zich ervan bewust te zijn dat ook de publieke opinie een van de feiten is waarbij in een analyse rekening moet worden gehouden. Maar die publiek opinie is geen constante factor en vaak heel lokaal. Wat wel een belangrijk moreel feit is, is dat je elkaar in de wereld altijd opnieuw blijft tegen komen en dat een reputatie van betrouwbaarheid en rechtschapenheid in dat verkeer een belangrijk asset is. Ook dat is een feit.

---

Dit artikel verscheen eerder vandaag ook op het Blog van Toon Kasdorp