In de Nieuwe Kerk in Amsterdam is een tentoonstelling te zien over Constantijn, die te beschouwen is als de stichter van de Kerk van Rome in zijn middeleeuwse vorm en daarnaast ook als de oprichter van het Byzantijnse rijk. Hoe belangrijk die man geweest is, blijkt niet helemaal uit die tentoonstelling, maar als U daar gaat kijken is het toch goed om wat te weten van die achtergronden.

Het christendom bestond in de tijd van Constantijn uit een aantal sekten met sterk uiteen lopende ideeën over de interpretatie van de leer van de joodse leraar Jezus van Nazareth. Die leer was een variant op het jodendom, pasklaar gemaakt door Paulus van Tarsus voor met name het Griekssprekende en denkende deel van het Middellandse Zeegebied. Een van de Griekse elementen die een definitieve breuk met het jodendom hadden veroorzaakt was de goddelijkheid van Jezus, die op een bizarre manier verenigd moest worden met het monotheïsme. Men bedacht dat er weliswaar één God was maar dat die bestond uit drie goddelijke personen. Naast de persoon van Jezus van Nazareth werd bovendien de Geest Gods die in Genesis nog boven de wateren zweefde tot een zelfstandige persoon gebombardeerd waardoor de God van Abraham Isaac en Jacob nu uit drie personen bestond, te weten de Vader, de Zoon en de Heilige Geest.

Die Heilige Geest speelde in de oosterse varianten van het christendom een rol bij de menswording van Jezus, met dien verstande dat het deze Geest was die Maria bevruchtte en zo de samensmelting van God en mens in de persoon van Jezus tot stand bracht. De veel simpeler mensen in het westen van Europa wilden daar in eerste instantie niet aan en met name de tot het christendom bekeerde Germanen omhelsden massaal een begrijpelijkere variant, het Arianisme, waarin die goddelijkheid van Jezus en de daarmee samenhangende drie-eenheid van de godheid van de hand gewezen werd. Jezus werd door de Arianen erkend als de zoon van god en dat was het dan.

Aan elk van de drie meest rationele en intelligente geesten in het christendom, te weten Tertullianus , Augustinus en Blaise Pascal wordt de uitspraak toegeschreven ‘credo quia absurdum’ en dat lijkt inderdaad de enige manier te zijn om met dit leerstuk om te gaan. Wie het christendom met zijn fraaie ethiek en heilsverwachting aantrekkelijk vindt, moet het er voor over hebben het bestaan van onzin te aanvaarden. Doe je dat niet dan hou je de zaak nooit bij elkaar. Zo ongeveer moet de gedachte van deze drie grote geesten zijn geweest. Persoonlijk zullen alle drie de leer van Arius wel voor plausibeler hebben gehouden, maar tegelijk moeten ze hebben geconstateerd dat je er met de ratio niet komt, als het om een geloof gaat.

Hoe dan ook, toen Constantijn, die niet voor niets de Grote wordt genoemd, het christendom uitkoos als religie om een nieuwe eenheid te creëren in het afbrokkelende Romeinse rijk, koos hij voor het christendom in zijn Tertulliaanse vorm en niet voor het Arianisme, wat voor een intelligent iemand als hij de meer voor de hand liggende richting zou zijn geweest. Maar het staat vrijwel vast dat Constantijn nooit gelovig is geweest en het christendom zuiver instrumenteel benaderd heeft, vanuit de belangen van het Romeinse rijk. Dat hij zich pas op zijn sterfbed zou hebben laten dopen, vanuit de overweging dat je dan niet meer in de gelegenheid bent om te zondigen , is een vrome mythe van de geestelijkheid geweest, even als het verhaal over het visioen dat hij zou hebben gehad voor de slag bij de Ponte Milvio.

Die keuze voor het christendom was helemaal niet zo voor de hand liggend als de geschiedenis ons wil voorhouden. Het christendom was er in zekere zin namelijk helemaal niet. Dat christendom in zijn middeleeuwse vorm is eigenlijk door Constantijn gemaakt. Hij is degene geweest die het Concilie van Nicene bijeen geroepen heeft en net zo lang op de bisschop van Rome en de andere metropolieten heeft ingepraat tot alle uiteenlopende varianten van de leer onder één noemer waren gebracht, met uitzondering van het Arianisme. Dat is in Nicene tot een ketterij bestempeld. Voor het overige moet U de geloofsbelijdenis van Nicene nog maar een goed lezen en U zult constateren dat die van tegenstrijdigheden aan elkaar hangt en werkelijk aan elk wat wils biedt.

Constantijn heeft later nog wel eens geprobeerd om ook de Arianen nog in zijn nieuwe dubbelgebouw van staat en kerk onder te brengen, maar daar wilden de bisschoppen toen niet meer aan meewerken. Genoeg vonden ze genoeg en daar heeft Constantijn het mee moeten doen.

Intussen had hij toch een soort wonder verricht. Er was eenheid gebracht in een versplinterd geloof en die eenheid werd van het geloof overgebracht op de staat, waar het de morele kern van werd. Die staat heeft het, zoals bekend, in het westen van het rijk niet gered, vooral omdat Rome eigenlijk weinig meer was dan een bestuurlijk en militair centrum. Maar Constantijn heeft naast het Concilie van Nicene nog een andere historisch belangrijke beslissing genomen, de verplaatsing van het bestuurlijke centrum van Rome naar Byzantium aan de Bosporus, dat midden in het economische hart van het rijk lag. Daar heeft het eerst als Romeins, toen als Byzantijns en uiteindelijk als Ottomaans rijk zijn bestaan voortgezet tot in de twintigste eeuw na Christus.

Dat mag zeker de grootste prestatie worden genoemd die aan een Romeinse Keizer valt toe te rekenen.

———————————————————————————————

Dit stuk verscheen eerder op het Blog van Toon Kasdorp.

———————————————————————————————

Rome. De droom van keizer Constantijn 3 oktober t/m 7 februari 2016