Hoe heeft die Toeslagenaffaire zo uit de hand kunnen lopen? Dat is de onuitgesproken vraag die politiek Den Haag thans beheerst? Simpel!

Vanmiddag wordt er een Verkiezingsdebat over gehouden, zoals de NOS het terecht formuleerde:

Het debat dat vanmiddag in de Tweede Kamer wordt gehouden over de toeslagenaffaire, zal waarschijnlijk ook een verkiezingsdebat worden. Premier Rutte, met zijn VVD ruimschoots op kop in de peilingenvoor 17 maart, zal daarbij het doelwit zijn van de andere partijen.

Rutte zal door Wilders en een boze SP-dame worden geattaqueerd, en er glibberend met een zelfvoldane glimlach uit komen. Maar meer dan een afleidingsmanoeuvre van het echte probleem is het niet – het zou zelfs wel eens een manifestatie van het echte probleem kunnen zijn. Het politieke onbenul staat in Nederland op gelijke hoogte met het bestuurlijke onbenul van veel partijleiders – waarvan het kabinet in dit verband niet uit te zonderen valt.

Wat is het echte probleem – dat vanmiddag met zekerheid niet aan de orde gaat komen?

Het heeft te maken met een aantal politiek-ambtelijke obsessies die zowel heel Nederlands als heel dom zijn: de drang tot volledige controle[1], en de wens tot uiterste rechtvaardigheid op de vierkante nanometer[2]. Die gaan eenvoudig niet samen, maar dat besef weigert pertinent in te dalen. De afgelopen week zagen een oplossing van de gevolgen van de Toeslagenaffaire, en de aanzet tot een nieuw begin. Helaas in de verkeerde volgorde, en een verkeerd nieuw begin ook nog. Om ze eerst maar in de juiste volgorde te presenteren:

Dit was de enige juiste aanpak van de rokende puinhopen van de Toeslagenaffaire en zoals die geëvolueerd is. Incompentent ambtelijk Nederland was direct na de afkondiging van de 30.000 euro goedmaker aan de slag gegaan daar nog een uiterste ronde van ambtelijke rechtvaardigheid overheen te gieten, en dat is nu in één klap opgelost. Dat kost geld – veel zelfs – maar een betere oplossing was er beslist niet. Dat een betere oplossing logistiek onhaalbaar is had de Belastingdienst zelf al bewezen met het optuigen van de chaos van de afgelopen jaren.

Wat haar niet verhinderde vorige maand opnieuw eenzelfde fout te maken. Lerend vermogen nul, politiek-ambtelijke obsessies ∞. Wat gaat men er aan doen?

Het ziet er derhalve niet naar uit dat dit zal helpen. Het is het bekende afschuiven door regerende politici ten behoeve van politici in de Tweede Kamer. Want een essentieel probleem waar de Belastingdienst in de Toeslagenaffaire op vast liep was de onmogelijkheid alles effectief te verwerken en computeriseren. De eindigheid van informatisering schijnt politici niet aan het verstand te peuteren te zijn, maar toch is het helemaal niet ingewikkeld.

Iedere afwijking van – en bijzonderheid binnen – het algemene principe van een maatregel genereert een exponentieel hogere hoeveelheid mogelijkheden die programmatisch in een informatiesysteem moet worden afgedekt. Het is het oude verhaal dat je op een schaakbord (64 velden) op het eerste veldje 1 graankorrel legt, op het volgende veldje 2 en zo verder. Ruim voor u bij het 64e veldje bent heeft u meer graankorrels nodig dan het universum leveren kan.

Deel van het probleem is dat een groot aantal van de exponentiële aanpassingen onvermijdelijk is, omdat ze onlosmakelijk onderdeel zijn van wat je er mee doen wilt (naam, adres, geboortedata en zo meer). Wie de hoeveelheden extra eisen beziet die de politici in de Kamer er aan toevoegen, kan direct na een akkoord in de Kamer achterover leunen en vast stellen dat het niet werken gaat. Niet met behulp van computers in ieder geval, en voor menselijke behandeling is het niet alleen te complex, maar ook nog eens te tijdrovend. Millimeterwerk vereist tijd en zorgvuldigheid – en dat stelt hogere eisen dan politici gemeenlijk beseffen.

Dat er in wetten ruimte voor uitzonderingen moeten worden aangebracht zoals in bovenstaand bulletin wordt genoemd, is een garantie voor nog omvangrijker Toeslagenaffaires in de toekomst. Het kan eenvoudig niet op een redeljke manier worden gedaan.

Hier mee om leren gaan vereist een paradigmashift bij politici. Een hele grote. Weg van het dogma van uiterste rechtvaardigheid, naar een systeem van adequate rechtvaardigheid – een maatregel moet effect hebben in een zekere range. Eventueel aangevuld met een kleine afdeling die extreem slecht uitpakkende gevallen mag behandelen. Waarbij extreme gevallen al op voorhand worden gedefinieerd als bizar afwijkend van het gewenste resultaat. Zonder beroepsmogelijkheid, maar uit coulance-overwegingen. En alles wat daartussen valt heeft gewoon pech gehad, het is niet anders.

Veel politici leven met het idee dat de schepping onvolmaakt is, en dat wijzigingen dringend noodzakelijk zijn. En daar nemen ze dan zelf alvast een voorschot op. Ook dat moet men leren onderdrukken, hoe moeilijk dat ook is. En als laatste punt: ambtenaren moeten minder angst hebben dit hun ministers te vertellen, en ministers moeten het de Kamer duidelijk maken. En ja, een cursus voor de betrokkenen hierover kan echt geen kwaad.

• Ambtenaren moeten hun bazen leren uitleggen waarom iets NEE is,
• Bewindslieden moeten leren uitleggen in de Kamer dat iets prachtig en moreel hoogstaand is, maar helaas onwerkbaar,
• Kamerleden dienen hun cursus politieke logistiek te voltooien aleer op onderwerpen van sociale rechtvaardigheid te worden losgelaten. En moeten er bij gelegenheid aan herinnerd worden wat ze er leerden.

Met vooroordelen van wie dan ook heeft dit allemaal niets te maken. Sterker nog: wie het als argument hanteert kan zijn diploma politieke incompetentie direct bij de kassa afhalen, op weg naar de uitgang van het parlement.

---

1. Controle op de vierkante nanometer wordt geacht tot de ultieme eerlijkheid te leiden. Op zich al een kwestieuze aanname.
2. Een nanometer is 10^-9 meter, ofwel een miljoenste millimeter.

---

Meer over de Toeslagenaffaire en onze commentaren vindt u hier op Veren of Lood.