De dominante moderne religie is ongedefinieerd, maar lijkt het meest op hoe Spinoza de wereld bekeek, betoogde Toon Kasdorp in dit artikel.

Het boeddhisme, het Chinese taoïsme en confucianisme zijn religies, al erkent men daar binnen geen specifieke godheid. In die zin geloof ik dat het humanisme zoals we dat in de westerse wereld kennen ook een soort religie is, dat wil zeggen: een levensbeschouwing met normatieve aspecten.

Het Hindoeïsme is polytheïstisch, zoals de meeste religies buiten het trio van de Jahwe-godsdiensten dat zijn. Een of meer goden als een soort sluitsteen op een religie lijken wenselijk, vanuit een oogpunt van het gezag dat aan goden kan worden ontleend. Aan de andere kant is de beschrijving van de godheid een onmogelijkheid en is zijn of haar aanwezigheid in het leven van de gemeenschap ook vaak een bron van contradicties en meningsverschillen.

Binnen het wereldbeeld van de westerse samenleving zoals dat eerst door Descartes en later door Newton, Leibniz en anderen werd geformuleerd, passen de geopenbaarde Jahwe godsdiensten niet. Spinoza heeft in zijn Ethica en zijn Theologisch-Politieke Verhandeling de weg gewezen waarlangs het oude en het nieuwe wereldbeeld met elkaar zouden kunnen worden verzoend. Dat was een uitstekende formule geweest voor het behoud van de christelijke religie in een wat gewijzigde vorm. Maar de macht van de kerk, zowel in haar roomse als in haar hervormde gedaante, was nog zo groot in de zeventiende eeuw, dat Spinoza en zijn leer publiekelijk konden worden veroordeeld. Dit had tot gevolg dat zijn volgelingen geheime sektes gingen vormen, waarvan sommigen, zoals de vrijmetselaars, nog steeds bestaan, maar in een praktisch onherkenbare vorm. De leer van Spinoza verloor zo de functie van openbare godsdienst en leidraad voor de samenleving die zij had kunnen hebben, als zij openlijk en algemeen was aanvaard.

Het eerdere voorstel van Descartes om de twee wereldbeelden, dat van Jahwe en van de wetenschap, naast elkaar te laten bestaan als twee verschillende werkelijkheden die geen onderling verband hielden, werd na verloop van tijd heel algemeen aanvaard. Descartes had er waarschijnlijk niet veel meer mee voor dan een soort bliksemafleider. Hij had geen zin om vervolgd te worden zoals eerdere wetenschappers en filosofen. Het vreemde idee van de twee werkelijkheden heeft op den duur geleid tot het verdwijnen van een specifiek christelijke en joods wereldbeeld en van enige andere vorm van religie als grondslag voor het westerse wereldbeeld. Tussen de islam en de moderne westerse wereldbeschouwing bestaat geen connectie.

Biologisch geschoolde filosofen, als Daniel Dennett en Richard Dawkins, bestrijden het traditionele christelijke en joodse geloof op wetenschappelijke gronden. Dat zijn eigenlijk dezelfde gronden waarop in de zeventiende eeuw de strijd door Spinoza al werd gestreden en gewonnen. Dennett c.s. leveren hun kritiek zonder zich voldoende af te vragen waar religie vandaan komt en wat de functie van religie is in de samenleving. In wezen trekken dit soort filosofen aan een dood paard en meer dan wat opwinding, onder de mensen die nog een letterlijke interpretatie van de heilige boeken voorstaan, bereiken zij er niet mee.

De meerderheid van moderne mensen hangt een vorm van ietsisme aan. Men verwerpt de letterlijke inhoud van de Heilige Schrift, maar de meesten kunnen geen vorm geven aan het iets waarin ze zeggen te geloven. Daarin worden ze door Dennett c.s. ook op geen enkele manier geholpen. Het zou goed zijn als de leer van Spinoza nog eens uit de kast zou worden gehaald en afgestoft.

Hij toonde in zijn Ethica aan dat als er een God is, die vereenzelvigd kan worden met wat wij vroeger de schepping noemden. Die schepping valt, zoals we weten, uiteen in de menselijke samenleving en alles wat er zich buiten die samenleving bevindt. Dat laatste is alles wat ook zou bestaan als de mensen en hun samenleving er niet waren. Dat lijkt op het eerste gezicht geen zinnig onderscheid, omdat de mensen zo’n minuscuul deel van het heelal uitmaken, maar vanuit een menselijk gezichtspunt is het onderscheid wel degelijk zinnig. Wanneer de Godheid van Spinoza bestaat, dan moet Hij voor ons die twee aspecten vertonen. Het ene, normatieve deel van de godheid, bestaat dan uitsluitend binnen de menselijke samenleving terwijl het feitelijke deel zowel die samenleving als de wereld daarbuiten omvat.

Traditioneel is het vooral aan het normatieve aspect van de godheid waaraan binnen religies de grootste waarde wordt gehecht. Vanuit het gezichtspunt van Spinoza is eerder het feitelijke aspect dominant en is het normatieve uitsluitend van belang voor zover dat noodzakelijk is voor de instandhouding van de samenleving. Hoewel dat nergens met zoveel woorden staat, zou kunnen worden aangenomen dat Spinoza Jezus van Nazareth ziet als het menselijke aspect van de Godheid. Hoewel een mens voor een religieuze jood onmogelijk een aspect van de godheid kan zijn, kan een mens ook volgens joden wel als een belichaming gelden van een aanvaardbare ethiek,

Daarmee blijft de invloed van Jezus tot de menselijke samenleving beperkt. Dat vereist overigens een begrip van de godheid dat ver afwijkt van alles wat daarover in de heilige boeken is te vinden. Maar toch, als we graag godsdienstige en moderne mensen in één samenleving willen verenigen, dan is een gezamenlijke moderne vorm van religie misschien wel een onontkoombaar vereiste. Het is van belang daarbij te bedenken dat Jezus van Nazareth een van de vier belangrijke profeten was in de Islam en de belangrijkste na Mohammed.

---

Dit artikel verscheen eerder op het Blog van Toon Kasdorp

Meer over Spinoza vindt u op Veren of Lood hier.