Niemand zal willen ontkennen dat het met Rhodesië bergaf ging sinds Mugabe daar aan de macht gekomen is of  kunnen ontkennen dat Engeland en andere Europese landen, zoals Nederland, daarvoor medeverantwoordelijkheid dragen.

De ZAPU was een van de vele bevrijdingsorganisaties die sinds het optreden van de Mau Mau in Afrika probeerden om de macht in handen te krijgen. De ZAPU werd geleid door Joshua Nkomo, een Ndebele uit de stam der Matabelen en door Robert Mugabe, die er  uitziet als een zwarte Europeaan maar lid van de Shonastam is.  Mugabe en zijn naaste volgelingen scheidden zich later om die  etnische reden van de ZAPU af. Als Shona en lid van de meerderheidsstam zou hij in Zanu een betere machtsbasis blijken te hebben.

De Matabelen zijn een veel kleinere, maar wel krijgshaftige gemeenschap van Zuid-Afrikaanse Zoeloeafkomst. Ze leven in een overzichtelijk gebied aan de Zambezi, de grens met Zuid-Afrika, de Shona leven in de rest van het land. Mugabe sloot zich aan bij de Zimbabwe African National Union (ZANU) van dominee Ndabaningi Sithole. Mugabe nam de macht binnen de ZANU in 1975 van Sithole over. Nkomo en Mugabe waren sindsdien rivaliserende krijgsheren die soms samenwerkten en soms elkaar bestreden.

In 1964 werden Nkomo, Mugabe en  Sithole gevangengezet. Onder druk van zijn bondgenoot Vorster, de Zuid-Afrikaanse premier, liet Ian Smith de drie in 1974 vrij, wat ten aanzien van de democraat Sithole terecht was maar wat Nkomo en Mugabe aangaat ten onrechte. Zij hervatten onmiddellijk na hun vrijlating hun terroristische activiteiten. Nkomo week uit naar Zambia van waaruit hij over de grens aanslagen pleegde, vooral tegen blanke boeren en tegen mijnbouwmaatschappijen.

Nkomo kon daarbij rekenen op de steun van de Zambiaanse president Kenneth Kaunda, zelf een eerdere opstandeling en van Kaunda’s bondgenoten, de Sovjet-Unie en haar satellieten. Mugabe moest het meer hebben van gelijkgezinde organisaties uit Afrika zelf en van financiële en politieke steun van de anti-apartheidsbeweging in Engeland en Europa.

In 1979 kwamen er in Zuid-Rhodesië voor de eerste en enige keer vrije verkiezingen waaraan iedereen, blank of zwart, kon meedoen, zonder gevaar geïntimideerd of mishandeld te worden. Die verkiezingen werden gewonnen door bisschop Abel Muzorewa, die een overgangsregering vormde. Nkomo en Mugabe erkenden de uitslag niet en zetten hun gewelddadige activiteiten tegen elkaar en tegen het nieuwe Zimbabwe voort.

Onder zware Engelse druk gingen Nkomo en Mugabe na enige maanden toch rond de tafel zitten. Zij sloegen de handen ineen en hun beide partijen fuseerden tot het ZANU-Zapu. Het zogenaamde “Lancaster House Akkoord” dat eind 1979 tot stand kwam en waaraan Muzorewa onverstandig genoeg zijn medewerking gaf, voorzag in nieuwe verkiezingen in februari 1980. Die verkiezingen waren van dezelfde kwaliteit als die van Juni 2008 die men zich misschien nog wel herinnert. Zware gewapende intimidatie bracht Mugabe de overwinning en de democratische bisschop Muzorewa werd uitgerangeerd.

Nkomo werd niet in het kabinet van Mugabe opgenomen. In 1982 werd hij gearresteerd op beschuldiging van een complot tegen de regering van Mugabe. Mugabe’s troepen vielen Matabeleland, het thuisland van Nkomo, binnen en ontwapenden diens rivaliserende leger. “De Vijfde Colonne” van Nkomo, zoals hij door Mugabe werd genoemd, hield op te bestaan. Nkomo werd daarna niet verder vervolgd.

Nadat Zimbabwe na 1987 in feite een eenpartijstaat was geworden onder Mugabe verkreeg Nkomo een ceremoniële functie binnen de partij waarvan hij sinds het Lancaster House Akkoord lid was. Morgan Tsvangirai, die een tijdlang als vluchteling in de Nederlandse ambassade heeft gezeten, is sindsdien naast Ian Smith de enige politicus in Rhodesië geweest die zich niet aan Mugabe heeft onderworpen.

Wat was het alternatief geweest voor de ramp die Mugabe heeft aangericht, een bankroet land waar niemand zijn leven en zijn eigendommen meer veilig weet en dat ooit het op één na rijkste land van Zuidelijk Afrika was?

Rhodesië is in de regio een van de weinige landen geweest waar een ordelijke overgang van kolonialisme naar zelfstandigheid plaats vond, culminerend in de verkiezingen die door Muzorewa werden gewonnen. Maar Mugabe en Nkomo accepteerden de democratische procedure niet en bewezen heel consequent dat de enige echte macht de macht is die komt uit de loop van een geweer. Wat was er gebeurd als Margaret Thatcher niet gezwicht was voor de internationale en binnenlandse druk en zij de democratie in Zimbabwe een kans had gegeven? Daarvoor misschien terug  naar de loop van de gebeurtenissen voorafgaand aan  het Lancaster-overleg.

In november 1965 riep de toenmalige blanke regering Smith de onafhankelijkheid uit, binnen het Gemene Best, de Unilateral Declaration of Independence. Deze onafhankelijkheidsverklaring werd in de internationale politieke wereld alleen door Zuid-Afrika erkend. Direct na de onafhankelijkheidsverklaring volgde een door Engeland georganiseerde boycot van Rhodesische tabak en mijnbouwproducten en kwamen er sancties van de VN.

Desondanks konden Smith en zijn regering vrij gemakkelijk standhouden, omdat de buurlanden Zuid-Afrika en het Portugese Mozambique gewoon handel bleven drijven met Rhodesië terwijl ook veel internationale bedrijven de boycot als onethisch beschouwden en waar mogelijk negeerden.

De organisaties die vanuit andere Afrikaanse landen aanvallen uitvoerden op boerderijen van blanke boeren en op ongewapende regeringskantoren, werden door de troepen van Rhodesië met succes bestreden in binnen- en buitenland. Dat laatste leidde tot een gespannen situatie met de buurlanden, vooral met het Zambia van Kaunda. Maar geen van die buurlanden, behalve Zuid-Afrika, stelde economisch of militair veel voor.

De goed getrainde Selous Scouts, elite-eenheden van het Rhodesische leger van Ian Smith, gebruikten de tactieken van de counter insurgency operations die de Britten hadden toegepast tegen de Mau Mau in Kenya. Militair waren de legers van de Nkomo en Mugabe in de verte niet tegen de troepen van Ian Smith opgewassen. Zonder het koloniale ingrijpen van Groot Brittannië had het regime, dat gebaseerd was op de actieve steun van 20.000 blanke settlers en de passieve steun van het vreedzame deel van de zwarte bevolking, zich tot in lengte van dagen kunnen handhaven.

Nadat Mozambique in 1974 een onafhankelijk werd van Portugal en ook daar voormalige vrijheidsstrijders het voor het zeggen kregen viel een belangrijke handelspartner van het blanke regime in Rhodesië weg. Het FRELIMO-regime in Mozambique begon ZANU actiever  te ondersteunen. ZANU-leden konden in Mozambique  een paramilitaire opleiding volgen en vanuit Mozambique aanvallen plegen over de grens met Rhodesië. De mensen van Nkomo ontvingen hun opleiding in het Zambia van Kaunda, die een sterke voorkeur had voor de ZAPU. ZAPU hoorde tot de Afrikaanse Internationale die door de communistische landen werd gesteund en waarbinnen het Zuid-Afrikaanse ANC de leidende kracht was.

De algemene verkiezingen van 1979 werden gehouden met medewerking van het regime-Smith, dat daardoor vrijwillig zijn machtspositie opgaf. Abel Muzarewa won zoals gezegd deze verkiezingen en werd de eerste Afrikaanse premier van Rhodesië, dat vervolgens werd omgedoopt in Zimbabwe. Maar  de oorlog ging gewoon door. Robert Mugabe en Joshua Nkomo wilden de macht niet krijgen door verkiezingen maar door geweld.

Eind 1979 stemde premier Muzarewa erin toe om met Groot-Brittannië en de leiders van het Patriotic Front ( de gelegenheidscoalitie van Mugabe en Nkomo) voor de Lancaster House besprekingen te voeren. Die besprekingen eindigden in de Lancaster House Agreement. Zimbabwe kwam als gevolg daarvan tijdelijk onder een rechtstreeks Brits gezag, dat tot doel had het regime Smith te ontmantelen zonder dat de blanke settlers zich daar tegen zouden verzetten. Lord Soames werd gouverneur. Er werden nieuwe verkiezingen uitgeschreven.

Als er intimidatie zou worden toegepast op de kiezers zouden de partijen die dit deden, uitgesloten worden van de verkiezingen heette het van tevoren, maar dat bleek een charade. Dankzij de intimidatie van Zanu PF tegen de lokale bevolking en omdat Lord Soames de andere kant opkeek, kwam Zanu PF met Mugabe als grote overwinnaar uit de bus. Een schandelijk vertoning en het rechtstreekse gevolg van de Rhodesiëpolitiek van Harold Wilson en diens achterban.

De laatste hand aan het project werd gelegd door Margaret Thatcher. Had zij de democratische krachten in het land gesteund, met behulp van Smith en de settlers, dan had Muzarewa het waarschijnlijk wel gered, maar de politieke prijs was haar te hoog. Ze kon zich niet permitteren om in de ogen van de progressieve krachten in Groot-Brittannië en Europa in de hoek van de Apartheid terecht te komen.

In 1980 werd Zimbabwe een erkende republiek binnen het Britse Gemenebest. Robert Mugabe, de voorzitter van ZANU-PF, werd premier. Volgens de afgesproken regeling mochten de blanken 20 zetels houden, nog best veel, aangezien de verkiezingen nu langs etnische lijnen werden georganiseerd en de blanken slechts een kleine minderheid vormen in Zimbabwe. Die 20 zetels gingen naar de partij van Ian Smith, die ook zelf parlementariër werd.

In 1987 verviel deze regeling. Desondanks werd Smith in het parlement gekozen. Maar in 1988 werd hem de toegang tot het parlement geweigerd, omdat hij Zuid-Afrikaanse zakenlui ‘tips’ zou hebben gegeven hoe de Zimbabwaanse invoerrechten te omzeilen! Toegegeven moet overigens worden dat Smith niet slechter werd behandeld dan de voormalige vrienden van Mugabe. Niemand kwam er onder Mugabe goed van af.

Smith liet zich niet intimideren en gaf na zijn verbanning uit het parlement nog regelmatig interviews.  Hij liet daarin blijken van zijn afschuw over de roversmethoden van het regime Mugabe, met name over de landverdelingspolitiek, die niet aan de gewone mensen maar aan de bendeleden van Mugabe ten goede kwamen. Op 20 november 2007 overleed Ian Smith in Zuid-Afrika na al enige tijd ziek te zijn geweest, een moedig en bekwaam man, die voor Rhodesië-Zimbabwe als regeringsleider het betere alternatief was voor Nkomo en Mugabe tot hij door de Britten en de internationale gemeenschap uit zijn positie werd verdreven.

---

Dit essay van Toon Kasdorp over Rhodesié verscheen eerder op zijn blog.

Meer van Toon Kasdorp vindt u hier.

Meer over Zimbabwe en het vrij recente einde van Mugabe als president leest u hier.