Het ontstaan van het protestantisme was verbonden met dat van het humanisme, betoogt Toon Kasdorp, en wijst naar de geschiedenis van Europa.

In het Duitse keizerrijk, in het land van de Boheemse godsdiensthervormer Jan Hus, ontstond in de zestiende eeuw een vernieuwing van het christelijk geloof, die aan de eenheid van het westerse christendom een einde heeft gemaakt. Maarten Luther was daarbij de grote man.

Luthers optreden veroorzaakte een breuk in de Europese cultuur, die pas in onze dagen is hersteld.

Martin Luther was een mysticus, een tot Paulus bekeerde Saulus, maar van huis uit geen scheurmaker. Dat werd hij pas toen in Rome en bij de rijksoverheid zijn vernieuwingsdenken op grote weerstand bleek te stuiten en excommunicatie en een rijksban het gevolg waren. Renaissance-figuren als Erasmus deden erg hun best om te bemiddelen tussen Rome en de vernieuwers en om een scheuring in het christendom te voorkomen. Hun pogingen om Luther en zijn volgelingen tegen vervolging te beschermen en binnen de kerk te houden bleken vergeefs.

Luther, die waarschijnlijk als eerste inzag waar het humanisme van Erasmus toe ging leiden, ging niet in op de compromisformules van Erasmus en weigerde zijn waarachtig christelijke principes prijs te geven. De tweespalt tussen de aanhangers van Luther en de kerk van Rome leidde tot het Concilie van Trente en een moreel herstel van de kerk van Rome, maar ook tot godsdienstoorlogen, die met grote bloedigheid werden uitgevochten en die tot halverwege de zeventiende eeuw hebben geduurd. Deze oorlogen hadden uiteindelijk tot gevolg dat er een groep landen rond de Noordzee ontstond die overwegend protestants waren en een gebied rond de Middellandse Zee en in continentaal Europa dat overwegend rooms-katholiek gebleven is.

De protestantse landen namen vanaf de zeventiende eeuw het voortouw bij de kolonisatie en bij de handel op de overzeese gebieden in Azië en Amerika. In het kielzog van handel en nijverheid kwam de explosieve ontwikkeling van wetenschap en techniek, die een van de kenmerken zou gaan vormen van de moderne beschaving. De katholieke landen bleven achter en de welvaart van Europa verplaatste zich naar het noorden.

Het protestantisme van het noorden bleek een brug te zijn voor de stap van van christendom naar humanisme. Noord Europa ontkerkelijkte en een eerst verborgen en later openlijk atheïsme kreeg er de overhand.

Vanaf de tweede helft van de negentiende eeuw kwam ook het zuiden van Europa in de moderniteit en werd de eenheid weer min of meer hersteld. Toch is er nog steeds een flink verschil in de cultuur van zuid en noord. Allerlei aspecten van het humanisme zien we eigenlijk pas de laatste jaren terug in Zuid-Italië. De opvang van de bootvluchtelingen uit Libië bijvoorbeeld, is een fenomeen dat een halve eeuw geleden nog ondenkbaar zou zijn geweest. Europa wordt weer een eenheid en naar zich laat aanzien ook maar net op tijd.

---

Dit artikel over werking van protestantisme en humanisme verscheen eerder op het Blog van Toon Kasdorp.

Meer van Toon Kasdorp vindt u hier.