Europa en haar (samenwerkende?) overheden
De samenwerking in Europa is volgens Toon Kasdorp op antieke wijze georganiseerd, en van enige wil tot hervorming is weinig te bespeuren.
Het nee van de referenda in Frankrijk en Nederland heeft per saldo resultaat gehad. De grondwet is er wel gekomen maar de betekenis ervan is veranderd. Niemand gelooft meer serieus in een federatief Europa en dat is winst. Federaties, confederaties en unitaire staten, het zijn allemaal concepten uit de achttiende eeuw en ze werken niet meer zo goed in de een en twintigste.
Het wordt tijd om dit probleem opnieuw te overdenken: het probleem van de relatie tussen burgers en hun samenlevingen aan de ene kant en overheden aan de andere. Die zou aanzienlijk minder gecompliceerd moeten zijn dan zij nu is. Europa speelt in dat probleemveld een belangrijke rol, want de Europese samenlevingen zijn onderling van elkaar afhankelijk. maar de manier waarop het concept Europa moet worden ingepast in de algemene functie van de overheid is nog allerminst duidelijk. Voorlopig is het alleen een nieuwe laag erbij, naast het pallet van overheden dat we al kennen. Zoals bij ons de deelraden, de plaatselijke overheden, de regionale en nationale overheden en een reeks van internationale verbanden. Overhaast doormarcheren richting een Europese overheid achttiende-eeuwse stijl, dat was helemaal geen goed idee.
De nieuwe vertegenwoordigers van Europa tegenover de buitenwereld zijn geen hemelbestormers, maar compromissen zoekers. Beiden hebben de reputatie dat zij hanteerbare ego’s weten te combineren met resultaten en dat is precies wat de EU nu even nodig heeft.
We kunnen dan misschien eindelijk een tijdlang aan de problemen van onze regio in de wereld de voorrang geven boven de vorm van haar instituten. Persoonlijk had ik er de voorkeur aan gegeven als we de hele santenkraam van instituten binnen de EU hadden afgeschaft en helemaal opnieuw begonnen waren met de Europese samenwerking. Ik besef dat dat niet kan. Van die samenwerking zou niets meer zijn terechtgekomen, misschien. In elk geval was dat risico te groot. We hebben nu een uitgangspunt voor de samenwerking tussen de zevenentwintig en dat is wat. Nu nog de plannen en de projecten om de lopende problemen aan te pakken.
Over de externe problemen, wereldbevolking, immigratie, klimaatverandering, milieu, energietekorten en internationale conflicten wordt voldoende gepubliceerd en gedebatteerd. Daar valt weinig nieuws aan toe te voegen. Maar de interne problemen, daar hoor je niemand over.
Het format voor Europese nationale regeringen is nog steeds het parlementaire regime, zoals dat in Groot-Brittannië tot stand is gekomen tussen 1688 en 1914. Daarnaast bestaat het Amerikaanse format, dat dateert uit 1776, met een president als koning voor vier jaar. Frankrijk heeft een soort tussenvorm, maar dat verschil is onbelangrijk: ook Frankrijk is een parlementaire democratie. Alle landen van Europa hebben nu het Britse format en eigenlijk is ook de Unie daar op een zwakke manier een afspiegeling van. Nergens werkt het meer erg goed.
Waar het om gaat is dat het systeem nu twee tot drie eeuwen oud is en nodig aan herziening toe. De westerse samenleving waarin het democratische regeringssysteem functioneert is grondig verandert. We hebben een platte in plaats van een hiërarchisch opgebouwde samenleving gekregen, de welvaart is overal sterk toegenomen, de communicatiemiddelen zijn totaal andere dan in 1700, toen dit systeem voor het eerst werd toegepast. Alleen de overheid is nog georganiseerd als in de dagen van olim en het regeren gaat met piepen en kraken. Voor alle Europese landen geldt dat hun belangrijkste probleem is het functioneren van de eigen nationale overheid. En hoe een overheid op dit moment hoort te functioneren, daar hebben we niet goed zicht op. Daar zou de discussie over horen te gaan en daarbij staan een paar dingen wel vast.
Mensen zijn genetisch bewerktuigd voor tamelijk kleine gemeenschappen met een eenhoofdige leiding. De paleontologie en de studie van de leefgewoonten van chimpansees hebben ons op dat punt veel geleerd. Een vorm van leiding als onze voorouders tot in het neolithicum hadden is ongeschikt voor alles wat groter is dan een paar honderd mensen. Een meerhoofdige leiding of een gelaagde overheid is dus een noodzaak. De regeringsvorm die we hebben heeft een dergelijke gelaagde en meerhoofdige vorm. Dat is rationeel. Maar het leven in een samenleving is maar heel ten dele een rationele aangelegenheid. Die samenleving dateert van lang voor het bestaan van de tegenwoordige homo sapiens sapiens en veel van de hersenactiviteit die haar in stand houdt is emotioneel, niet rationeel.
Voor het merendeel wordt ons sociale gedrag geregeerd door oude instincten. Er zijn allerlei culturele trucs voor nodig om instincten die geschikt zijn voor een stamverband van 50 tot 200 man te laten functioneren in een miljoenen samenleving en in een miljardenwereld. We doen dat tegenwoordig vooral met televisie en het internet en al die andere moderne communicatiemiddelen. Met hele reeksen verschillende sociale subverbanden, gezin, werk, sportclub, wijk, gemeente, provincie, natie en Europa. We volgen de politiek en de bekende Nederlanders alsof het stamleden zijn.
Maar het lukt ons niet om het anonieme overheidsapparaat zelf een plaats te geven. Als we klagen over de gemeente die onze brieven niet beantwoordt of die net doet alsof we onze klacht niet al honderd keer hebben toegelicht, dan behandelen we die gemeente als een mijnheer of mevrouw in plaats van als het grote apparaat dat het in werkelijkheid is. Het is duidelijk dat de gemeente en al die andere overheden niet zo zijn georganiseerd dat wij met onze instincten er raad mee weten en dat omgekeerd die organisatie ons niet behandelt zoals we behandeld willen worden..
Dat is gevolg van gebrek aan inzicht maar ook van de verkeerde prioriteiten. Wanneer een overheid meer georganiseerd wordt met het oog op de wensen van de politici en ambtenaren dan met het oog op haar taak in de gemeenschap, kan men niet meer verwachten dat de mensen tevreden zijn met haar functioneren. En dat zijn ze dan ook niet.
Iets daarvan is bij de politiek wel doorgekomen en men heeft de laatste decennia zijn best gedaan om de overheid klantvriendelijker te maken. Dat is niet gelukt, voornamelijk omdat men eigenlijk geen idee heeft hoe de menselijke instincten op het gedrag van het overheidsapparaat reageren en hoe de overheid eigenlijk georganiseerd zou moeten zijn om de mensen aan te spreken.
We hebben de sociologie en de andere menswetenschappen maar die hebben geen van alle paradigma’s die aansluiten bij de biologische aard en de daaruit voortvloeiende structuur van de samenleving. Een biologisch fenomeen waaraan cultureel vorm wordt gegeven hoort vanuit de biologie te worden bestudeerd en de sociologie is een tak van filosofie. Zij is in handen is gevallen van systeembouwers zonder biologisch inzicht. Normatieve en feitelijke aspecten van de samenleving worden onvoldoende onderscheiden en het resultaat is dat de leer niet met succes in de praktijk kan worden toegepast.
Hoewel overheden, politieke partijen en denktanks vol zitten met sociologen ontwikkelen ze geen modellen die een sociaal beleid opleveren met voorspelbare gevolgen.
Het probleem dat we daarmee hebben voor het functioneren van nationale overheden is dubbel: we weten niet hoe een samenleving eruit zou moeten zien om aan de behoeften van zijn burgers tegemoet te komen. Daarnaast hebben we geen idee hoe we van de tegenwoordige vastgelopen bureaucratie naar een beter functionerend apparaat zouden moeten koersen.
De organisatie van een Europese overheid zou alleen met het eerste probleem te maken hebben. Europa is nieuw en het kan nog alle kanten op. We zouden bijvoorbeeld zonder echte schade de Commissie en het Europese parlement kunnen afschaffen als we wat beters ervoor in de plaats zouden kunnen bedenken. Met nationale overheden is hervorming veel moeilijker en misschien wel niet te doen zonder revolutie. Misschien is het daarom een idee om goed de tijd te nemen voor de Europese overheid. Die nieuwe overheid kunnen we nog wel eens hard nodig hebben als straks de nationale overheden helemaal niet meer werken.
Dit artikel over Europa verscheen eerder op het Blog van Toon Kasdorp
Meer van Toon Kasdorp vindt u hier.