Ethiek is een vorm van filosofie, maar daarnaast iets waar we in de praktijk mee om moeten leren gaan.

Ethiek[1] als vorm van filosofie bestaat uit regels die op ervaring zijn gebaseerd, abstracties van ervaringen die in een samenleving worden gedeeld. De toepassing van ethiek heeft daarentegen bijna altijd betrekking op een of meer onzekere gebeurtenissen: Is die jongen met dat mes in zijn hand van plan mij aan te vallen of heeft hij net een appel geschild en is hij bezig zijn mes schoon te maken. Heeft de man die ik zie die andere kerel, die daarbuiten ligt, uit het raam geduwd of geprobeerd hem tegen te houden toen hij sprong? Heeft de magere vrouw die ik brood zie stelen hongerige kinderen thuis, zoals bisschop Muskens dacht, of is ze winkeldievegge van beroep, die nooit betaalt voor iets dat ze nodig heeft?

Hoe ga ik ethisch gesproken om met feiten die ik niet ken, als ik niet wachten kan met handelen?

Dat is het dilemma waar ik mee zit als ik overheid ben en er doet zich een dringend probleem voor. Ik weet dat ik op de gevolgen afgerekend word[2] en de factoren die ik wegen moet zijn onzeker. Niets doen is een verkeerde beslissing met rampzalige gevolgen en dat geldt ook voor de meeste dingen die ik wel kan doen. Wat doe ik en hoe toets ik mijn handelingen ethisch?

Max Weber is daar stellig in. Ik moet proberen zo goed mogelijk de gevolgen van mijn handelen te berekenen, ik dien alle uiteenlopende ethische gevolgen te voorzien van een waarschijnlijkheidsfactor, daarbij ook de toekomstige wilsbesluiten van anderen[3] te betrekken en ze tegen elkaar af te wegen, waarbij ik ruime marges in acht mag nemen, want in crisissituaties kan niemand van mij vergen dat ik op goudschaaltjes weeg.

Weber heeft het niet erg op democratische politici omdat die altijd kijken naar de onmiddellijke ethische inhoud van hun handelen, zoals dat eruit ziet in de ogen van hun kiezersdoelgroep. Een democratische politicus zal bij wijze van spreken nooit stelen, ook al heeft hij thuis een dozijn hongerige kinderen. Dat komt omdat hij op zijn zichtbare handelen wordt afgerekend en niet op het mogelijke uiteindelijke resultaat.

Of zij helemaal juist is, die opvatting van Weber, lijkt me de vraag. In de eerste plaats is het wegen van de mogelijke toekomstige gevolgen tricky business en heeft een mens daarbij erg de neiging naar zich toe te rekenen. Je houden bij het onmiddellijke en bij dat wat je zeker weet is in de meeste gevallen zo slecht nog niet. In de tweede plaats zal de politicus die alleen maar rekening houdt met wat er in de toekomst gebeurt of zou kunnen gaan gebeuren, niet lang door zijn partij op een verkiesbare plaats worden gehandhaafd. Een grote carrière in de politiek is er in elk geval niet voor hem weggelegd. Maar misschien is dat wel precies wat Weber tegen democratie heeft.

De kiezers kijken naar wat hun in het handelen van politici wel en niet bevalt en een lang geheugen hebben ze niet. De opvattingen van de kiezers en de partijbestuurders zijn niettemin de mal waarin de typische politicus wordt gevormd: slim, snel denkend, hard werkend, een goede presence op de buis, charmant, aanpassingsbereid, een netwerker, maar zonder veel verantwoordelijkheidsgevoel of een harde kern van morele integriteit. Zo denkt Weber erover. Hij had met het type niet veel op, maar dat is gemakkelijk als de politiek je wereld niet is. Overigens, als er werkelijk een crisis dreigt wil de kiezer wel degelijk iemand die voorbij de schone schijn kan kijken en die de werkelijk problemen aanpakt. Het gaat met politici als met generaals in vredestijd. Zodra de oorlog of de crisis uitbreekt wordt het gewone soort zo snel mogelijk vervangen. Een goede oorlogsgeneraal is in vredestijd te lastig voor zijn meerderen en verdwijnt, maar een officier die de politieke leiding wel bevalt, valt door de mand in Srebrenica of Uruzgan.

Dat is misschien de reden waarom de kiezers nu massaal het normale type politicus de rug toe keren. Gewone mensen voelen het wanneer er wereldcrises aan zitten te komen. Soms is de zekerheid zo groot dat de dingen fout gaan als er niet meteen iets aan gedaan wordt. Dat is een tijd waarin een politicus zich zijn normale myopie niet langer kan permitteren. Zo’n politicus die brak met de normale regels van de politiek was Henk Vredeling (r.i.p.) Hij zou bij Weber in de smaak zijn gevallen.

---

1. Voor esthetiek, iets wat overigens filosofisch in veel opzichten op ethiek lijkt, geldt minder dat zij onmiddellijk van invloed is op voorgenomen gedrag, althans bij ons. In het klassieke Griekenland bestond een norm voor het gedrag van een gentleman, dat werd aangeduid met het woord kalloskaghatos, deugdelijk en fraai en dat was dus een combinatie van de twee.
2. Ook als niemand weet dat ik het ben die de fatale beslissing heeft genomen, dan nog reken ik mezelf erop af.
3. De mensen hebben een vrije wil, maar dat neemt niet weg dat hun gedrag voorspelbaar is, met name statistisch en probalistisch.

---

Eerder verschenen op het Blog van Toon Kasdorp