Elites zijn niet alleen leidinggevend in een maatschappij, maar functioneren tevens als bewakers van haar moraal. Dat stelt ook eisen. Toon Kasdorp over functie en degeneratie.

Een paar generaties geleden, toen de overheid in Nederland en andere westerse landen nog onaangevochten gezag genoot, kwam niemand op het idee dat magistraten gecontroleerd moesten worden. Ik herinner me uit de vijftiger jaren een rechter die dronken achter het stuur was aangetroffen en daarover met de verbaliserende agent in discussie getreden was.

Maar het was een grote uitzondering. Rechters en andere publieke figuren gedroegen zich in het algemeen keurig en kregen van de gemeenschap zoveel krediet dat controle op hun gedrag eigenlijk overbodig was. Om allerlei redenen is dat nu niet meer het geval. Niet alleen blijken magistraten ook maar gewone mensen die in hun privé leven dezelfde fouten maken als wij allemaal. Ook hun professionele functioneren is niet boven kritiek verheven. We kennen uit de krant allemaal de voorbeelden van fouten die geleid hebben tot de veroordeling van onschuldigen en omgekeerd tot het onterecht vrijlaten van schuldigen en gestraften.

Nog steeds maken rechters en officieren hun beroepsfouten meestal sanctieloos. Maar niet alle magistraten en niet alle fouten. Bij grote catastrofes als de cafébrand in Volendam of de vuurwerkramp in Enschede kwam de positie van de burgemeester in het geding en in het geval van Volendam is de man daadwerkelijk afgetreden, ofschoon hij persoonlijk geen schuld had.

Dat is dan wel geen strafsanctie, maar het is een sanctie gericht tegen de overheid. In al dat soort gevallen wordt een strafvervolging tegenwoordig in elk geval overwogen, ook al staat van te voren vast dat de persoonlijke verantwoordelijkheid van de betrokkene op zijn best gering is. Bij opsporingsambtenaren, bij rechters en officieren die soortgelijke of zwaardere fouten maken gebeurt dat niet. Waarom niet?

In de eerste plaats denk ik omdat het hun functioneren ernstig zou bemoeilijken. Wanneer ze bij alles wat ze deden er rekening mee moesten houden dat ze gestraft zouden kunnen worden als hun oordeel verkeerd uitpakte, dan zouden ze misschien niet zo veel meer doen. Als er ooit al aan gedacht zou worden om degenen te gaan controleren die aangewezen zijn om ons te controleren, dan alleen in die bijzondere gevallen waarin geen redelijk mens meer kan twijfelen dat correctie op zijn plaats is. Maar gebeurt dat dan al niet?

Op een aantal punten wel. De regering wordt door het parlement gecontroleerd en B en W door de Raad. Als rechters verkeerde uitspraken doen dan is er in de meeste gevallen een hogere instantie die de misslag kan corrigeren. Maar ik bedoel eigenlijk een ander soort norm overschrijdend gedrag en een andere sanctie. Ik geef een voorbeeld.

Een officier hoort iemand alleen te vervolgen als hij overtuigd is van de schuld van een verdachte aan een strafbaar feit en hij bovendien meent dat er een reële kans is op een veroordeling. Weet hij zeker dat de verdachte onschuldig is aan het ten laste gelegde of heeft hij geen bewijs en ziet ook geen kans het tijdens het proces alsnog te krijgen dan geeft hij een kennisgeving van niet verdere vervolging.

Wat hij niet doet in zo’n geval is de verdachte een schikking aanbieden, omdat hij vermoeden kan dat de verdachte die zal accepteren alleen om van de vervolging af te komen. Een strafrechtelijke vervolging is namelijk een hele zware belasting voor een verdachte, vooral wanneer die onschuldig is. Voor een brave en onschuldige burger weegt een vervolging paradoxaal veel zwaarder dan voor een beroepsmisdadiger. Die weet wat hem te wachten staat en is later als hij veroordeeld wordt in de strafgevangenis top dog.

De onschuldige ondergaat in de gevangenis een hersenspoeling en komt er als een ander mens uit dan hij er is ingegaan. De officier die dus welbewust een onschuldige vervolgt of hem tegen de achtergrond van de verschrikkingen die de verdachte vreest een schikking aanbiedt, maakt niet alleen een beroepsfout, hij begaat een onrechtmatige daad van zwaar kaliber, waar gevangenisstraf op zou horen te staan. Minder erg maar ook fout is de officier die ontlastend bewijsmateriaal achter houdt in de gevallen waarin hij van de schuld van de verdachte overtuigd is.

Vaak is zoiets moeilijk aan te tonen, maar soms is het ook overduidelijk. Wat doe je als raadsman in zo’n geval? Je kunt gaan praten met de hoofdofficier of de zaak bij de zitting aan de orde stellen. Een paar keer is zoiets ook wel gebeurd en in de publiciteit gekomen. Maar een reguliere methode om magistraten binnen de lijnen te houden is er niet. Misschien moet die er ook wel niet komen en moeten we het meer zoeken in een betere selectie en die bijvoorbeeld voortaan niet alleen meer aan de bestaande magistratuur overlaten. Maar de discussie hierover zou wel gevoerd mogen worden.

---

Dit artikel over elites verscheen eerder op het Blog van Toon Kasdorp

Meer van Toon Kasdorp vindt u hier.