Dat de olie de maatschappij van het Midden Oosten diepgaand beïnvloedt staat wel vast. Maar wat bleef, en wat veranderde? Toon Kasdorp werd niet vrolijker van de autonome oorzaken van het geweld.

In een artikel in de Economist werd beschreven wat de belangrijkste nieuwbouw in Irak was, in de dagen na de Tweede Golfoorlog: grote betonblokken[1] voor de gebouwen waar zich mensen ophielden die met de reconstructie van Irak werden geïdentificeerd. Een van de bedrijven, die zich met civiele projecten bezig hield, heeft ruim honderd dertig mensen verloren in de wederopbouw. Dat is veel meer dan het aantal gesneuvelde Polen of Italianen, die als militairen betrokken waren bij de pacificatie van het land.

Het is heel goed mogelijk dat de meerderheid van de Irakese bevolking oprecht tegen het gebruik van geweld is, als middel om geschillen te beslechten. Dat is dan een andere manier om te zeggen dat zij voorstanders zijn van de rule of law. Zij zijn zelf ook slachtoffers van het geweld en de willekeur. Bovendien, iedereen zegt tegenwoordig een voorstander te zijn van democratie en rechtsstaat. Het probleem daarbij is dat, voor het handhaven van de burgerlijke vrede in een land, niet alleen een meerderheid nodig is maar een overweldigende meerderheid. Een betrekkelijk kleine minderheid die over geld beschikt en daarmee over wapens en propaganda middelen, kan de vrede verstoren als de meerderheid zich niet stevig genoeg tegen ze keert. Niemand is een voorstander van geweld zolang hij zelf het slachtoffer is, maar de test van vredelievendheid komt pas als geweld moet worden afgezworen als een normaal en voor de hand liggend middel dat tegen tegenstanders kan worden gebruikt. Of de meerderheid in Irak ook tegen het gebruik van geweld is tegen degenen die zij als binnenlandse of buitenlandse vijanden zien, dat staat te betwijfelen.

Het gebruik van geweld was al endemisch in de Arabische samenleving[2] sinds lang voor de tijd van Mohammed. Geweld en de macht die geweld verschaft worden meer gerespecteerd dan de legitimatie die met democratisch gehouden verkiezingen wordt verkregen. De idee dat zonder het gebruik van aanhoudend geweld een westerse vorm van samenleving zou kunnen worden gehandhaafd in Irak, is een vergissing en dat het zou kunnen met geweld is het een contradictio in terminis.

De toepassing van geweld en de dreiging met geweld als een aanvaardbaar politiek middel is niet door één oorlog uit te roeien. Als dit het enige doel zou zijn geweest van de oorlog tegen Saddam Hoessein, dan zou die nu als mislukt kunnen worden beschouwd.

Een tweede doel waarover wel in Arabië en Europa maar niet in Amerika werd gesproken is de controle over de olie in het Midden Oosten. Ik denk dat dit doel zo niet helemaal juist of volledig is gedefinieerd, maar het lijkt zeker dat olie wel veel met de oorlog te maken heeft gehad. De oorlog is een gevolg van de politieke situatie die de olie in het Midden Oosten heeft gecreëerd.

De olie-inkomsten hebben op Arabië een soortgelijke invloed gehad als het goud en zilver uit Amerika op het Spanje van de zestiende en zeventiende eeuw. Het verschafte Spanje op korte termijn de middelen om macht uit te oefenen ver buiten het normale bereik van het land, maar die welvaart en die macht hadden een prijs. Omdat het geld niet verdiend maar als het ware gevonden was, verstevigde het niet de economie maar veroorzaakte inflatie en vernietigde het op den duur de Spaanse sociale en economische infrastructuur. Iets soortgelijks speelt zich nu in Arabië af.

Olie is de motor van de wereldeconomie. Zolang het met afstand de goedkoopste bron van energie is, zal een kapitalistische wereldeconomie niet in staat zijn om efficiënt alternatieve energiebronnen te ontwikkelen. Daarvoor is het nodig dat investeringen in nieuwe energiebronnen kunnen worden afgeschreven en terugverdiend. Zolang de olie er is kan dat niet en komen de alternatieven dus niet van de grond[3]. Zolang er geen alternatieven zijn voor olie heeft het Midden Oosten de wereldeconomie in een wurggreep. Dat is al een aantal decennia zo, maar het dichtknijpen van de westerse keel zou suïcidaal zijn en de huidige machthebbers in het Midden Oosten beseffen dat heel goed. Het probleem sinds 9-11 lijkt te zijn dat er in Arabië alternatieve machthebbers zijn voor wie suïcide niet de afschrikwekkende werking heeft die het op normale mensen uitoefent.

Onrust en instabiliteit rond de belangrijkste wereld olie voorkomens leveren een bedreiging op voor de wereld economie. Olie-inkomsten in handen van vijandig gezinde naties vormen een bedreiging, niet zozeer voor de Amerikaanse hegemonie als voor de rust en de orde in de westerse en de mondiale samenleving. Een Amerikaanse militaire aanwezigheid in het Midden Oosten was daarom in Amerikaanse ogen een must, ook al zou die aanwezigheid zelf een bron van verdere instabiliteit kunnen betekenen. Het alternatief, een Midden Oosten waar niet onmiddellijk kan worden ingegrepen als dat nodig mocht blijken, is in de ogen van de conservatieven in Amerika een groter gevaar. Niet in de ogen van Barack Obama, maar die heeft wel op meer punten ongelijk gekregen.

Het Midden Oosten is als gevolg van de olie-inkomsten een brandhaard van geweld en een bron van instabiliteit in de wereld geworden. De Arabische samenleving is geestesziek en kan zonder ingrijpende therapieën niet worden genezen. De Islam wordt waarschijnlijk ten onrechte als de oorzaak aangewezen, maar zeker is wel dat deze religie niet het medicijn levert dat de Arabieren nodig hebben.

De hele Arabische wereld wordt gekenmerkt door geweld, armoede, overbevolking en een permanente werkloosheid. De olie-inkomsten camoufleren dat tot op zekere hoogte in de olielanden, maar ook daar heerst armoede onder een deel van de bevolking en de waanzinnige rijkdom van enkelen maakt dat alleen maar erger. Een percentage werklozen van tegen de dertig onder jongeren geldt overal als normaal. Niemand ziet het als zijn plicht om de rust en orde te creëren die een moderne werkgelegenheid mogelijk maken. Arabië is nog veel gewelddadiger dan men in Europa denkt. Het gebruik van geweld staat in de belangstelling van de wereldpers als het zich Palestina afspeelt en tegenwoordig ook in Irak. De Maghreb en de Libanon krijgen nog wat aandacht omdat ze binnen de Franse belangstellingssfeer liggen, maar wie volgt wat er in de Soedan gebeurt of in Eritrea? Is iemand op de hoogte van het jaarlijkse aantal geweldslachtoffers in Jemen?

Ook het meest beschaafde deel van Arabië, Egypte en Syrië, leeft in een fantasiewereld, waarin mythes de plaats innemen van feiten en wensdromen de plaats van een volgehouden inspanning om gestelde doelen te bereiken. Iedereen roept om het hardst dat de toestanden op de West Bank en Gaza onmenselijk zijn en onmiddellijk zouden moeten ophouden, maar wie doet er wat aan en wat zou er aan gedaan moeten worden? Ook als alle Palestijnse eisen zouden worden ingewilligd en het regime van Fatah of Hamas zich over heel Palestina zou uitstrekken, als de Joden zouden vertrekken met medeneming van hun kennis en hun industrie, dan zou het land te klein en te arm zijn om de groeiende bevolking in leven te houden zonder hulp van buiten. Het is alles fantasie en wensdromen.

De geschiedenis wijst uit dat de volkeren van het Midden Oosten niet minder begaafd zijn dan die van Europa of de rest van de wereld en echt wel in staat om grote beschavingen op te bouwen en in stand te houden, maar de olie heeft niet geholpen.

Het krijgen van inkomsten waar niet voor gewerkt hoeft te worden is niet goed voor individuen en het is niet beter voor landen en voor regio’s. De Arabische olie is een curse in disguise. De bewoners van de regio zouden beter af zijn geweest zonder.

Het is niet de simpele hebzucht die de Arabieren bij Amerika veronderstellen, het is de verantwoordelijkheid van de enige supermacht in de wereld voor de wereldeconomie en voor de stabiliteit waarin het dagelijks brood voor zeven miljard mensen kan worden verdiend, die de oorlog tegen Saddam in de ogen van de Amerikanen noodzakelijk hadden gemaakt. Het is niet uit te sluiten dat achteraf zal blijken dat de instabiliteit door de oorlog eerder is vergroot dan dat zij is afgenomen, maar dat is het soort risico’s dat machthebbers wel eens moeten nemen.

---

1. Tegenwoordig ook in West-Europa zichtbaar, onder de spotnaam Merkel-lego
2. Onder Arabië en de Arabische samenleving wordt hier niet alleen Saoedi Arabië verstaan, maar het hele gebied waar Arabisch wordt gesproken en de Arabische leefwijze heerst, d.w.z. het Midden Oosten en de Maghreb, met uitzondering van Israël en vroeger ook van Turkije. Nu, onder Erdogan, is de leefwijze in Turkije terug van weggeweest.
3. Een alternatief voor gewapend ingrijpen in het Midden Oosten zou zijn geweest een effectieve boycot van de Arabische olie en daarmee het dichtdraaien van de geldkraan. Dat zou zeker op langere termijn gunstige economische gevolgen hebben, zowel voor Arabië als voor de wereldeconomie, want het heilige moeten is een goede leermeester, maar niet op korte termijn. Een dergelijk tweesnijdend zwaard kan niet gehanteerd worden door landen waar de regeringen wel op korte termijn herkozen willen worden.

---

Dit essay verscheen eerder op het Blog van Toon Kasdorp