Naar ons gevoelen zijn Turken Turken, en Grieken Grieken. Zelf beweren ze dat ook, maar waarom weten ze eigenlijk nauwelijks, legt Toon Kasdorp uit.

In de Balkan is nationaliteit een relatief nieuw concept. De verschillende nationaliteiten die men daar aantreft, zoals Bulgaren, Serven, Roemenen, Grieken etc. dateren uit de negentiende eeuw, toen het Turkse rijk in Europa in elkaar zakte en in een aantal verschillende landen uiteenviel. De talen, Hongaars, Grieks, Albanees, Roemeens en al die Slavische dialecten waren er al wel, maar hadden nog geen politieke betekenis. Grieks was in die tijd een liturgische en bestuurlijke taal. Verreweg de meeste Balkanezen gebruikten in het dagelijks verkeer hun lokale Slavisch dialect[1]. Raciale verschillen zijn op de Balkan met het blote oog niet te zien. Of ze nu Romaioi[2] (Grieken) of Voulgarioi (Bulgaren) waren, wisten de boeren meestal zelf niet. Dat waren namen als de Bataven en Belgen voor bewoners van de lage landen in het begin van de achttiende eeuw. Namen uit de oudheid zonder actuele betekenis, bekend bij romanschrijvers en ideologen. Op de Balkan noemde men zichzelf christen of moslim. Dat wisten de boeren wel, ze waren christenen. Hun voorouders waren vrije mensen geweest, dat wisten ze ook nog.

De potsierlijkheid waarmee de Grieken weigeren om de naam Macedonië te erkennen voor het gebied waarvan Skopje de hoofdstad is, doet geen recht aan het feit dat de tegenwoordige Grieken afstammen van voorouders die wijd verspreid woonden in het Turkse rijk en zich daar onderscheidden door hun religie en het feit dat zij onder de Turken tot een soort secundaire elite behoorden. In Griekenland zelf, tot op de Peloponnesos toe, werd Albanees gesproken in de Turkse tijd. Waarom er nu dus een onderscheid gemaakt moet worden tussen het gebied van Skopje en van Saloniki is niet zo duidelijk. Waarschijnlijk omdat de Grieken alles aangrijpen om de wereld te doen geloven dat zij de afstammelingen zijn van de Hellenen uit de Oudheid in plaats van het feit onder ogen te zien dat ze gewoon Turken zijn met een andere taal en godsdienst dan de rest.

Etnisch of genetisch gesproken heeft de ook de naam Turk overigens geen betekenis. Het is een taalkundige aanduiding. Vroeger, in de tijd van de Ottomanen, was het een scheldwoord voor de mensen die op het hoogland woonden van Anatolië. Een inwoner van Istanboel wilde met die naam niet worden aangesproken. Als Turken moesten zeggen wat zij waren dan antwoordden zij moslim. Godsdienst had onderscheidend vermogen, maar huidskleur en andere raciale kenmerken hadden dat niet. Ook taal niet trouwens. Er werden meer dan tien verschillende talen gesproken in Istanboel. Veel mensen spaken een aantal van die talen en sommigen spraken ze allemaal[3].

Verdraagzaam mag het zijn geweest in het oude Turkse rijk, wat men daar ook onder moet verstaan, maar gediscrimineerd werd er bij het leven. Moslims waren ver verheven boven andere godsdiensten en de Griekse Orthodoxie stond boven de rest van de christelijke en niet christelijke varianten. Met name ook boven de meer uitzonderlijke religies, zoals bijvoorbeeld die van de Druzen of de Joden. Godsdienst was bepalend voor de leefgemeenschap en voor een deel ook voor het bestuur. De geestelijke machthebbers hadden uitgebreide wereldlijke bevoegdheden en verplichtingen.

Dat werkt nog allemaal door in de tegenwoordige Balkanlanden. Serven en Grieken hebben dezelfde godsdienst en horen dus tot dezelfde gemeenschap. Russen en Grieken hebben niet dezelfde godsdienst maar het scheelt niet veel. Grieken en westerlingen hebben godsdiensten die al concurreerden vanuit de tijd van voor het bestaan van de islam. Als Grieken moeten kiezen tussen de islam en westers christendom, katholiek of protestant dat doet er niet toe, dan kiezen ze voor de islam. Nog is het zo dat de publieke opinie in Griekenland eerder voor de Arabieren kiest dan voor West-Europa of Amerika. Niet voor de Turken, maar dat is nu eenmaal een verhouding als tussen Kaïn en Abel. De huidige Turken, van hun kant zijn in hoofdzaak afstammelingen niet van de Turkmenen[4] maar van bekeerde christenen, Grieken dus eigenlijk.

Sinds de dichter Byron, die veel propaganda heeft gemaakt voor Griekenland, bestaat er in West-Europa de misvatting dat de moderne Grieken de erven zijn van het oude Hellas. Om die reden zijn ze onder meer tot de Europese Unie toegelaten. Als Hellas de bakermat is van het moderne Europa dan gaat het niet aan de Hellenen er buiten te laten, zo was de gedachte. In feite is hier sprake van een vrome leugen. De taal die ze spreken en schrijven is een verbastering van het oude Grieks, maar voor het overige zijn de tegenwoordige Grieken net zo Helleens als Amerikanen Engels of Fransen en Brazilianen Romeins. Het gaat niet aan om ze Helleens te noemen alleen omdat hun taal verwantschap heeft met het klassieke Grieks. De Grieken zijn een Balkanvolk, dat wil zeggen dat het Ottomanen zijn , maar met de Grieks-orthodoxe religie.

Binnen die oude Ottomaanse gemeenschap heerste een permanente broedertwist. Dat hangt samen met de methode van regeren van de sultans. De diverse godsdienstige groeperingen werden zoveel mogelijk in stand gehouden en tegen elkaar opgezet. Zo maakten ze geen gemene zaak tegen de overheid en waren ze gemakkelijker onder de duim gehouden.

Ataturk wilde het Ottomaanse rijk – of wat er van over was – moderniseren om de concurrentie met het westen aan te kunnen. Mede om die reden heeft er een ethnic cleansing op grote schaal plaats gevonden. De christenen werden buiten gegooid. De Grieken, nadat ze eerst in opstand gekomen waren tegen de Turken. De Armenen puur omdat het ook christenen waren en met de Russen sympathiseerden. Zij werden niet vertrouwd. De Armeense godsdienst heeft voor het overige even weinig met de Grieks/Russische orthodoxie te maken als de godsdienst van de Maronieten in de Libanon of onze westerse godsdienst, die, protestants of katholiek, in de ogen van het Midden Oosten nog steeds de godsdienst van Rome en van de Franken is.

De Balkanoorlogen in het voormalige Joegoslavië waren een voortzetting van de oorlogen rond 1900 en die op hun beurt waren een gevolg van door de Turken gestimuleerde rivaliteiten tussen de verschillende godsdienstige bevolkingsgroepen.

De typerende waarde van de westerse samenleving is de burgerlijke vrede, dat wil zeggen de rechtsstaat. Misschien is burgerlijke vrede hetgeen waar Ataturk naar streefde op lange termijn, en zag hij in dat het daarvoor nodig was om eerst de oude rivalen uit elkaar te halen. Ik weet het niet. Om nu de Turken en de andere Balkan volkeren, zoals Grieken, Bulgaren en Roemenen in de EU te halen is gezien hun geschiedenis in elk geval een gok. Een gok op de ernst van hun voornemen het verleden achter zich te laten en de Europese normen en waarden tot de hunne te maken. Amerikanen, die van huis uit optimisten zijn aanvaarden dat soort risico’s, maar Europeanen zijn in het algemeen voorzichtiger, zeker als we zelf het kind van de rekening worden als we fout gokken. Zeker is het dat een multiculturele samenleving, zoals een samenleving waarin de gewoonten van het Midden Oosten en de Balkan kunnen blijven bestaan naast die van de rechtstaat niet zo’n erg goed idee is.

---

1. De Vlachen (Roemenen) vormden een uitzondering. Hun taal is een dialect dat in een aantal vrij geconcentreerde regio’s werd gesproken. Het is een verbasterde vorm van het Latijn. Maar ook de bewoners van wat nu Griekenland is spraken een Slavisch of Albanees dialect. Grieks was een elite taal, in hoofdzaak voor officieel gebruik. Als het ergens dagelijks gesproken werd dan was dat in een aantal kustplaatsen in Anatolië, niet in het tegenwoordige Griekenland.
2. Helleens had intussen de nieuwe betekenis van heidens gekregen, of plattelands. Romaios is afkomstig van Rum, het woord voor het oude rijk van Byzantium.
3. Verg. de memoires van Elias Canetti. Die kwam niet uit Stamboel, maar uit een kleinere plaats aan de monding van de Donau, maar daar gold hetzelfde.
4. In Oost Anatolië woont een kleine minderheid van Yörük’en, wat wel echte Turken zijn. Mustafa Kemal Ataturk was een Yörük,

---

Dit essay verscheen eerder op het Blog van Toon Kasdorp