Teleologie, evolutie, aanpassing – vragen, vragen
Is er een doelbewuste ontwikkeling in de evolutie aanwijsbaar? Kun je teleologie[1] accepteren, maar daardoor ethisch de mist in gaan?
Geen boek over evolutie laat na om te onderstrepen dat die niet volgens een vooropgezet plan verloopt. Een paard is niet van een klein antilopeachtige beestje uitgegroeid tot het Vlaamse trekpaard van tegenwoordig, omdat dit zo voorbestemd was.
Het is allemaal een gevolg van de omstandigheden. Zo zegt iedereen het, maar tegelijkertijd spreken ze over evolutionaire ontwikkelingen impliciet in termen van bedoelingen en plannen, alsof ze een Bijbels scheppingsverhaal aan het moderniseren zijn. Vaak lijkt het wel of ze Lamarck alsnog zijn gelijk willen geven.
Van die tegenstelling tussen wat expliciet en impliciet gezegd wordt zijn sommigen zich wel bewust maar ze verklaren de teleologische benaderingswijze als een manier van spreken. Ze doen het om evolutionaire ontwikkelingen duidelijk te kunnen uitleggen in bewoordingen die de mensen aanspreken.
Dat lijkt me een herkenbare drogreden te zijn. Als de afwezigheid van een voorbestemming zo essentieel is dat zij nu juist het verschil tussen Darwin en Lamarck markeert dan is het in boeken, die voor een lekenpubliek bestemd zijn, zaak om alles te vermijden dat de mensen op het verkeerde been kan zetten. Toch gebruiken de meeste schrijvers termen als “met de bedoeling om” en “vooruitgang”.
Je zou gaan vermoeden dat deze manier om gebeurtenissen of ontwikkelingen te beschouwen typerend is voor onze cultuur of misschien wel ingebouwd is in de menselijke hersens.
Levende wezens passen zich aan de omstandigheden aan of ze verdwijnen, dat is de kern van de evolutie theorie van Darwin. Veranderde omstandigheden leiden in de eerste plaats tot ander gedrag en ander gedrag leidt tot een andere selectie van genen uit de genenverzameling van de soort. Of dat een vooruitgang is of niet is een kwestie van definitie. Sommige soorten passen zich gemakkelijker aan dan andere en overleven beter , maar soms ook is het toeval dat de een wel overleeft en de ander niet.
Hoe groter de aanwezige diversiteit in de genen, hoe gemakkelijker de aanpassing.
Dat is een van de redenen waarom een soort een bepaalde minimum omvang nodig heeft om te overleven. Er moeten voldoende verschillende genen zijn om uit te kiezen als verandering noodzakelijk blijkt. Maar overleven is ook een kwestie van geluk. De omstandigheden kunnen zo drastisch veranderen dat geen diversiteit daar tegen is opgewassen. Zo’n verandering kan tijdelijk zijn, zoals na een catastrofe, maar kan dan lang genoeg geduurd hebben om een overigens succesvolle soort of een heel phylum te laten verdwijnen.
Dat is wat er misschien zestig miljoen jaar geleden met de dinosaurussen is gebeurd na de inslag van een grote meteoor in Golf van Mexico. Wat er zo specifiek was aan de omstandigheden na de ramp dat de dinosaurussen wel en de zoogdieren niet uitstierven is helemaal niet duidelijk.
Niet dat zoogdieren nieuwer of intrinsiek beter zijn in elk geval, juist niet. Zoogdieren en dinosaurussen zijn ongeveer even oud. Zolang ze naast elkaar bestonden waren het de dinosaurussen die de overhand hadden, zowel in aantallen als in diversiteit. Dat kan toeval zijn geweest of een gevolg van het feit dat dinosaurussen beter waren aangepast, maar in elk geval betekent het niet dat zoogdieren superieur waren. Wat de dinosaurussen kwetsbaarder maakte voor de gevolgen van de ramp weten we niet. Het zou kunnen dat door het wegvallen van een paar soorten de ecologie waar ze deel vanuit maakten niet langer in stand kon blijven, zodat een soort kettingreactie ontstond.
Misschien dat de zoogdieren, die voor de ramp een marginaal bestaan leidden, minder afhankelijk waren van andere diersoorten en juist nieuwe kansen kregen toen een factor weg viel die eerder hun uitbreiding en groei belemmerde. We weten het niet. Vast staat wel dat de zoogdieren niet gespaard zijn gebleven omdat hun een grootse toekomst te wachten stond. Dat is wat Lamarck eigenlijk suggereert en Darwin verwerpt.
- Teleologie hier gebruikt in de zin van het begrip kosmische teleologie als in Ernst Mayr, Toward a new philosofie of biology.
Dit artikel over teleologie verscheen eerder op het Blog van Toon Kasdorp