De Leidse strafrechthoogleraar Roos wilde de levenslange gevangenisstraf versoepelen. Dat wil zeggen: ook bij levenslang na verloop van tijd de automatische invrijheidstelling invoeren.

Niet na twee derde van de straftijd natuurlijk, maar na twintig jaar of zo. De Kamer wilde levenslang laten zoals het is en ook de invrijheidstelling na twee derde van de straftijd, maar het strafmaximum voor een tijdelijke straf verhogen van twintig naar dertig jaar. Donner, die toen nog minister van Justitie was, wilde de straffen laten zoals zij zijn, maar het automatisme afschaffen van een invrijheidstelling nadat de gestrafte twee derde heeft uitgezeten. Anker tenslotte, volgens sommigen de beste strafrecht advocaat van Nederland, wilde het voorstel van de Kamer wel volgen. Iedereen heeft een andere motivering voor zijn standpunt.

Roos is de klassieke strafrechtgeleerde en had de volgende kromme redenering: straffen dienen nergens voor; de gestrafte wordt er niet beter van en nooit is aangetoond dat een langere straf beter werkt dan een kortere.

De Kamer wilde dertig jaar in plaats van de twintig van nu, die in feite dertien en vier maanden is. In de eerste plaats omdat het gat tussen levenslang en dertien jaar plus vier maanden te groot is en daarnaast omdat de dertig, die eigenlijk twintig is, beter tegemoet komt aan de roep van het publiek om strengere straffen.

Donner wil een echte twintig, omdat hij een rationeel mens is en geen behoefte heeft om het publiek een kat in de zak te verkopen. Anker tenslotte wilde de dertig en het handhaven van de vervroegde invrijheidstelling, omdat hij waarnam dat er steeds meer levenslang gegeven wordt in antwoord op de roep om strengere straffen. Hij meende dat levenslang een hoge uitzondering moest blijven. Een verhoging van het strafmaximum zou langs dialectische weg in het voordeel van de gestraften kunnen werken.

Iedereen heeft een deel gelijk, meen ik, en vooral ook veel ongelijk.

Straffen hebben, anders dan de strafrechtwetenschap meent, wel degelijk zin. Niet voor de gestrafte, dat is waar, maar wel voor de samenleving. Alleen wat gestraft wordt, wordt op den duur ook door de samenleving als verkeerd aangemerkt. De belangrijkste normen worden overeind gehouden door op hun schending zichtbaar te reageren.

Het gat tussen dertien en een derde en levenslang is te groot, en levenslang dient voor de allerergste misdrijven te worden gehandhaafd, daar zijn alle anderen het over eens. De Kamer en Anker kwamen uit verschillende overwegingen bij het zelfde eindresultaat. Donners standpunt is rationeel en sympathiek, maar waarschijnlijk had de Kamer meer gelijk want de uitspraak in de rechtszaal is vooral datgene wat bij het publiek de normen overeind houdt en daar gaat het om in het strafrecht.

Tenslotte: levenslang is onmenselijk en zou door een humaan uitgevoerde doodstraf moeten worden vervangen. Vraag het maar aan de langgestraften. Die doodstraf zou niet meer moeten lijden aan de mankementen die Modderman en De Pinto en de tegenwoordige afschaffers in Amerika daaraan toekennen. Het mankement vooral dat hij maar uitgesteld en uitgesteld wordt omdat een hardnekkige minderheid hem eigenlijk niet wil en die minderheid zo goed vertegenwoordigd is in alle geledingen van het strafrechtapparaat. Die minderheid zou beter moeten nadenken over waar zij mee bezig is, namelijk met haar eigen sentimenten en niet met de belangen van de lang gestraften. De belangen van de samenleving komen trouwens in de eerste plaats.

Wat vindt U van de zin:’Ik las Zaterdag met een groeiend gevoel van afkeer de column van …. Dat lijkt toch een zin van een knorrige oude man, die zittend aan de leestafel van zijn sociëteit zijn ingezonden stukken schrijft aan zijn lijfblad. Het is een zin uit een column van Marcel van Dam uit De Volkskrant van tien jaar geleden, 28 Augustus 2008.

Marcel van Dam is een radicale humanist, als zoiets niet een contradictio in terminis zou zijn. Hij is iemand die de beginselen van de Verlichting niet met redelijke argumenten verdedigt, maar met woede en met onderbuikgevoelens. Niet met logica dus maar met warrigheid en halsstarrigheid. Het ging in zijn column over de levenslange gevangenisstraf die door Rene Cuperus in een eerdere column werd verdedigd als het humane alternatief voor de doodstraf. Daarnaast ook als het uiterste middel om de samenleving tegen gevaarlijke criminelen te beschermen.

Van Dam ervaart het als onmenselijk om iemand op te sluiten zonder uitzicht ooit nog vrij te komen en hij vindt levenslang als straf daarom niet adequaat. Tegelijkertijd constateert hij dat sommige psychopathische delinquenten niet opnieuw op de mensheid moeten worden losgelaten als de kans op herhaling substantieel is. Hoe je die twee uitgangspunten moet verenigen weet hij ook niet.

Van Dam hoort tot de school die het strafrecht ziet als onderdeel van de zorg. Ieder mens is van nature goed en dus verbeterbaar. Is hij door een genetisch ongelukje zonder geweten geboren[1], dan bestaat altijd nog de kans dat hij door een hersenoperatie ooit genezen zal kunnen worden en daar zou de wet nu al vast rekening mee kunnen houden[2]. Bovendien lijkt het hem, geloof ik, niet eerlijk dat sommige psychopaten wel en andere niet levenslang in het gevang komen, terwijl ze er toch allemaal niets aan kunnen doen dat ze zijn zoals ze zijn.

Ergens, heel in de verte, heeft hij daar misschien een punt. Niet alle gewetenloze mensen zitten in het gevang. Sommige zijn slim genoeg om uit het gevang te blijven door geen misdrijven te plegen of door niet betrapt te worden. Dat is nu eenmaal een eigenschap van ons strafrecht en van alle vormen van strafrecht. Je moet eerst iets gedaan hebben en dat moet tegen je worden bewezen voordat je veroordeeld kunt worden.

Wat onbegrijpelijk blijft in zijn redenering is dat gewetenloze mensen die wel misdrijven plegen en die wel veroordeeld worden meer recht hebben op bescherming dan hun slachtoffers of toekomstige slachtoffers. Dat was de redenering van Cuperus en daar werd deze door Van Dam op aangevallen. Er zijn waarschijnlijk best veel strafrechtspecialisten zoals Roos die er net zo over denken als Van Dam. Hij staat in dit soort opvattingen echt niet alleen, zij het misschien wel met de manier waarop hij ze verdedigt. Maar die opvatting is niet houdbaar zolang men meent dat er normen zijn die zo belangrijk zijn voor het in stand houden van een samenleving dat we strafrecht nodig hebben. Strafrecht gaat meer over de samenleving dan over de daders en hun slachtoffers, dat kan niet anders. Maar straftoemeting hoorde eigenlijk meer te gaan over slachtoffers dan over daders. Die laatsten hebben zich buiten de samenleving geplaatst en de gevolgen voor slachtoffers en hun nabestaanden zijn sowieso vaak levenslang. Tenslotte nog een keer: levenslang is echt onmenselijk, maar doodgaan is een van de meest menselijke zaken die er zijn.

Een humanist die logisch wenst te blijven redeneren komt van zelf uit bij de doodstraf. Als hij daarbij op zijn eigen taboe ’s stuit, dan volgt warrigheid, zoals Van Dam ons heeft laten zien.

---

1. Volgens hem is een psychopaat te definiëren als iemand die zonder geweten is geboren, maar psychiaters en cognitive scientists denken daar anders over.
2. Er tussendoor geeft hij nog een aantal staatshoofden van machtige landen een sneer, die hij ook tot de categorie psychopaten rekent. Hij zal toch niet aan brave gewetensvolle christenen als Balkenende en Bush gedacht hebben?

---

Dit essay verscheen eerder op het Blog van Toon Kasdorp

Meer over ‘levenslang’ op Veren of Lood vindt u hier.