Italië gaat op 4 december naar de stembus voor een referendum dat officieel over staatkundige hervormingen gaat, maar dat zich heeft ontwikkeld tot een politieke krachtmeting die de scheuren in de EU zou kunnen verdiepen.

In den beginne waren daar de politieke hervormingen. Het is een probleem waar Italië al sinds de ondergang van de Eerste Republiek eind jaren tachtig mee worstelt: hoe een kiessysteem te ontwerpen dat recht doet aan Italiaanse eigenaardigheden, politieke stabiliteit garandeert en ook nog als democratisch te kenschetsen valt. De geschiedenis van die niet betreurde Eerste Republiek leert dat dat niet eenvoudig is in een land waar politici de overheid beschouwen als een vehikel ter bevordering van het eigen belang. Berlusconi is heden ten dage het bekendste maar bepaald niet unieke voorbeeld van hoe dat in de Tweede Republiek fout ging.

De huidige Italiaanse premier Renzi – in 2014 via een soort paleiscoup aan de macht gekomen – dacht begin dit jaar het Ei van Columbus te hebben gelegd. Heel Italië leek enthousiast. Vervolgens besloot hij dat voorstel heel democratisch via een referendum aan de bevolking voor te leggen, en koppelde daaraan de belofte af te zullen treden als het voorstel zou sneuvelen.

Dat was niet slim.

Door aan te geven dat hij af zou treden in geval van een nederlaag, gaf Renzi zijn tegenstanders een extra kans de regering ten val te brengen, een handschoen die ze zoals gebruikelijk prompt opnamen. En in één moeite door werd de EU het primaire doelwit van de oppositie. Daarmee nogmaals bewijzend dat Europese referenda waar men de EU bij betrekken kan, dat ook gebeuren zal.

Nu is er sinds het voorjaar ook wel het een en ander gebeurd waardoor de EU voor Italianen plotseling een boeman werd. De asielmigratiegolf stuit bij de regering in Rome op relatief weinig verzet, maar de bevolking lijkt er wel klaar mee. Dat de EU op dit dossier weigert iets anders te doen dan ach en wee roepen is welbekend, en de tegenstand die zich ontwikkelt zal daar zeker gebruik van maken. Maar de Europese bankencrisis die de kop weer opsteekt is voor de Italiaanse politiek een veel ernstiger probleem. Niet alleen dreigt een meltdown van het financiële systeem, maar de EU weigert de regering-Renzi al maanden de kans die Italiaanse banken grootschalig te saneren met het argument dat dat neerkomt op staatssteun. De ironie, dat als Italië in 2009 niet had gewacht met die noodzakelijke sanering de euro al niet meer bestaan, zou hebben overziet de EU-club van Juncker nu eenmaal met graagte.

De Italianen voelen dit in hun portemonnee. En dat maakt dat men gevoeliger geworden is voor het voorstel van Beppe Grillo, leider van de populistische 5-sterrenbeweging en de belangrijkste Italiaanse politieke oppositie van dit moment, om een referendum te houden over het lidmaatschap van de euro. Grillo wil terug naar de lira (lire is meervoud). En als een land terug wil naar een eigen munt, raakt het automatisch in oorlog met de leiding van de EU. Volgens de geldende regels zou Italië in geval het opnieuw een eigen munt invoert de EU zelfs moeten verlaten. Als Grillo inderdaad daartoe de kans krijgt, is winnen geen uitgesloten zaak. Alle referenda die tegen de EU worden georganiseerd worden gewonnen, alle andere gaan verloren. De keus die de EU in een referendum voorstaat staat momenteel garant voor de omgekeerde uitslag.

Het ontstane dilemma heeft zijn EU-collega’s niet bepaald blij gemaakt met Renzi, want die lijkt te hebben besloten dat hij zijn politieke bestaan alleen nog rekken kan door zich ogenschijnlijk tegen Brussel te keren. Of de Italiaanse kiezer daarin trapt zullen we op 4 december wel zien, maar de ervaring leert dat de tegenstem in de korte laatste periode voor de stemdag nog omhoog schiet. Dat maakt het huidige schijnbare evenwicht een zeer precaire zaak, die ook zonder dat ervaringsfeit al precair genoeg was geweest.

Komende maanden zullen we het daarom nog vaker hebben over dat aankomende referendum. Het enige dat dat voorkomen kan is de volledige meltdown van het Europese bankensysteem, gevolgd door het verdwijnen van de euro. Niet onmogelijk, maar of en hoe zullen we moeten afwachten.