Als we de islamitische verdraagzaamheid in Turkije bezien vanuit het perspectief van het westers humanisme, dan komt de islam er niet goed van af.

De eertijdse directeur van het Sociaal Historisch Instituut Erik-Jan Zürcher heeft het WRR rapport 69 geschreven. Dat handelde over de islam in Turkije. Onderdeel was de mogelijke belemmering die de heersende godsdienst in dat land zou kunnen vormen voor de kandidatuur van Turkije voor het lidmaatschap van de EU. Het is een intelligent geschreven rapport maar er is principiële kritiek te geven op de inhoud.

De vraag die beantwoord moest worden was of de islam naar de maatstaven van de EU gemeten een onverdraagzame godsdienst is. In de Koran wordt immers geweld toegestaan voor de handhaving van het geloof en op het eerste gezicht zou dat een belemmering hebben moeten zijn. Maar de vraag wordt in het rapport ontkennend beantwoord.

De EU eist van haar lidstaten het  onderschrijven van de beginselen van de rechtsstaat, van de democratische waarden en van respect voor de rechten van de mens, zoals die onder meer zijn neergelegd in het Charter van de Verenigde Naties. De EU acht het bestaan van partijen op religieuze grondslag als bijvoorbeeld het CDA in Nederland en de CDU in Duitsland daar niet mee in strijd. Turkije is naar het oordeel van de rapporteurs een seculiere staat en het seculiere karakter is er grondwettelijk verankerd. Toch is Turkije in zoverre nog niet helemaal democratisch, dat de vrijheid van godsdienst er minder gewaarborgd leek dan in de andere Europese landen.

De Overheid behield zich het recht voor in te grijpen in godsdienstige zaken en een regering die steunt op partijen die hun religieuze grondslag serieus nemen werd voor Erdogan aan de macht kwam in Turkije door de seculiere krachten in en buiten het leger niet geduld. Om die reden waren het de Islamitische partijen die zich het sterkst beijverden voor aansluiting bij de Unie. Zij verwachtten er bescherming van tegen het leger, dat sinds de stichting van de republiek in 1923 herhaalde malen heeft ingegrepen als dat het seculiere karakter van de staat bedreigd zag. [1]

Het rapport was vanuit een Europees standpunt geschreven en weerspiegelde de normen en waarden van een volwassen democratische samenleving. Maar zo‘n samenleving bestaat in Turkije nog steeds niet. Turkije worstelt nog altijd met de paradox dat de invoering van humanistische en democratische waarden in de samenleving en de vestiging in de publieke opinie van een modern wereldbeeld alleen mogelijk lijkt te zijn, door daarbij  niet-democratische middelen toe te passen. Uit de eerste paradox volgt een tweede: de vrees dat de aansluiting bij een democratisch Europa de ontwikkeling naar een democratische toekomst achteruit kan zetten in plaats van deze te bevorderen.

Binnen Turkije zijn het de meest vooruitstrevende laïcistische krachten die twijfelen aan de wijsheid van de stap in dit vroege stadium en zijn het de conservatieve partijen, die steunen op de meest achterlijke delen van de bevolking die uit tactische overwegingen voorstanders waren van een aansluiting op korte termijn. Toen zij in de jaren die volgden de macht steeds vaster in handen kregen blijkt het enthousiasme voor de EU naar evenredigheid te zijn afgenomen.

Men heeft in West Europa de nijging om invloed van het leger op de politiek als ‘Zuid-Amerikaans’ en achterlijk te zien, maar de rol die het leger in Turkije altijd heeft gespeeld is een andere dan in de Zuid-Amerikaanse en Afrikaanse landen. Daar treedt het leger op in dienst van dictatoren en is het een bron van corruptie en machtsmisbruik. In Turkije is het leger competent en gedisciplineerd. Het steunt de grondwet en garandeert het moderne karakter van de natie tegen bederf door etnische en godsdienstige krachten in de samenleving. Het keert weer terug naar de kazernes zodra het zich gerust gesteld ziet dat het gevaar geweken is. Men kan daarbij niet over het hoofd zien dat de bedreigingen van de grondwet de laatste jaren hoofdzakelijk uit de Islamitische hoek zijn gekomen.

Het is de historische ervaring in Turkije en op andere plaatsen in de wereld dat de islam en haar leefgewoonten de belangrijkste belemmering zijn geweest voor de modernisering van het land. Modernisering is niet alleen industrialisatie, verbetering van de technische en economische infrastructuur, verbetering van het onderwijs en verhoging van de welvaart, maar ook vergroting van de onderlinge verdraagzaamheid, uitbanning van geweld als middel om conflicten tussen burgers op te lossen en eerbied voor de rule of law. De Islamistische achterban van Erdogan laat de oren hangen naar de imam en de imams van Turkije  zijn niet veel anders dan op andere plaatsen in de Dar al Islam. De gedachte dat een secularisatie van de staat in Turkije een parallel verloop gehad heeft gehad met die in Europese landen is een misvatting in het rapport; de verwachting dat het die in de toekomst zal hebben is niet op goede gronden gebaseerd. Secularisatie is geen abstract begrip, het is een historisch proces. In West Europa begon dat proces niet pas met de Franse revolutie. Aan die revolutie was een eeuwen durende ontwikkeling voorafgegaan die in de renaissance is begonnen en als gevolg van de reformatie pas goed onomkeerbaar is geworden

De Kalief was als opvolger van Mohammed zowel wereldlijk als geestelijk leider en is dat tot betrekkelijk kort geleden gebleven[2]. De macht van de overheid was in de islam daarom in beginsel absoluut en werd in de praktijk alleen beperkt door een fysieke en technische onmacht om in een enorm geografisch gebied aan haar wensen en opvattingen uitvoering te geven.

In Europa is de wereldlijke en de geestelijke macht nooit in één hand geweest, maar was die al in de vroege middeleeuwen verdeeld tussen Paus en Keizer. Verder was vanaf de Renaissance in de veertiende eeuw ook het monopolie van Rome als het  geestelijke machtscentrum niet langer onaantastbaar. Sinds de Reformatie die daardoor mogelijk werd staat een deel van het christendom definitief buiten het machtsbereik van de kerk van Rome. Dat heeft de ontwikkeling mogelijk gemaakt van  het gedachtegoed dat tot de Verlichting en de Franse Revolutie heeft geleid. Sinds de Verlichting tenslotte bestaat er een politiek programma waardoor in een groeiende deel van Europa de positie van de kerk in het publieke leven is teruggedrongen.

In Turkije werd met de secularisatie een voorzichtig begin gemaakt in de negentiende eeuw en kwam deze pas goed op gang na een verloren Eerste Wereldoorlog. De voorgeschiedenis van de modernisatie is daarom totaal anders en de humanistisch erfenis van de Renaissance en de klassieke oudheid als onderdeel van de eigen cultuur ontbreekt in Turkije vrijwel volledig[3]. Het democratisch humanistisch gedachtegoed bestaat er als een geïmporteerd artikel van een tegelijk bewonderd en verguisd West Europa.

Dit wil niet zeggen dat er geen modernisatie plaats vindt in Turkije en dat aansluiting bij Europa daar niet bevorderend op zou kunnen werken, maar het blijft een gok. Voorlopig hoort Turkije bij het Midden Oosten. Het kan een brugfunctie vervullen tussen die regio en Europa, dat is zeker zo, maar we zouden er goed aan doen te onthouden dat een brug twee kanten op gaat, niet alleen van ons naar het Midden Oosten, maar ook omgekeerd. Voorlopig hebben we te veel problemen met de integratie van de bestaande immigranten uit die contreien, dan dat we behoefte zouden hebben aan een wettelijk kader om verdere immigratiegolven mogelijk te maken en te bevorderen.

---

1. Sinds de Tweede Wereldoorlog is de constitutionele regering  tweemaal opzij gezet om de grondwet te redden, eenmaal in 1960 en eenmaal in 1980. Verder heeft het leger een paar maal zoveel druk uitgeoefend op de regering dat die gezwicht is zonder dat daar een coup voor nodig was. Respect voor de grondwet is een democratisch beginsel evenals het uitgangspunt dat het leger uitsluitend dient voor de verdediging van de natie tegen krachten van buiten en niet voor intern gebruik. Als die twee uitgangspunten in een land met elkaar in strijd kunnen komen is het minste wat men kan vaststellen, dat er nog geen sprake is van een volwassen democratie.
2. De Turkse sultan beschouwde zichzelf als de kalief en werd door een groot deel van de Islam als zodanig erkend.
3. De islam heeft in de tekst van de Koran veel overgenomen van het joden- en christendom en heeft langs die weg deel aan de joods-christelijke bronnen die een belangrijke bron vormen voor de moderne beschaving. Verder heeft de islam in de beginperiode van haar beschavingshistorie een belangrijke eigen renaissance doorgemaakt waarin veel van het oude Griekse gedachtegoed werd gerecipieerd en ook eigen bijdragen werden geleverd aan kunsten en wetenschappen. Door het Islamisme, dat niet pas een ontwikkeling van de laatste tijd is, maar dat de islam al sinds de late Middeleeuwen teistert, is veel van dat beschavingsgoed gefossiliseerd of  zelfs volledig uit het publieke leven van de islam verdwenen.

---

Dit essay verscheen eerder op het Blog van Toon Kasdorp