Wat is nu eigenlijk de context en wereld waarin de islam is ontstaan, en waarom die wegering tot integratie? Toon Kasdorp maakte daarover ooit een lang verhaal, dat we in drie delen publiceren.

Toen Mohammed en zijn opvolgers na hun verovering de godsdienst van het Midden Oosten vernieuwden, voorzagen zij daadwerkelijk in een behoefte. Egypte, Syrië en Irak hadden het gehad met Byzantium. Sinds de concilies van Nicene en Chalcedon werd hun een geloof opgelegd waar ze weinig affiniteit mee hadden[1]. De voortdurende oorlogen met Iran verstoorden het ambacht en de handel in het Midden-Oosten en de door Byzantium opgelegde belastingen putten de regio financieel uit. Mohammed en de eerste kaliefen brachten soelaas: het geloof werd van een hoop onbegrijpelijkheden ontdaan, de rituelen en de ethische voorschriften werden gematigd  en bleken voortaan voor iedereen te doen. De belastingen gingen terug naar een dragelijk niveau. De contacten tussen de Vruchtbare Halve Maan en Iran werden hersteld; de twee grote beschavingsgebieden fuseerden en brachten elkaar tot hernieuwde bloei. De handel op het verder gelegen deel van Azië, met India vooral dat overzee bereikbaar was,  leefde op en er ontstond een ongekende vooruitgang in rijkdom, kennis en vaardigheden.

Frankistan
Voor het oude westelijke deel van het Romeinse rijk had de opkomst van de Islam vooreerst vooral negatieve gevolgen. Toen Spanje en Sicilië in Moslimhanden vielen werden de verbindingen overzee tussen Spanje, Frankrijk en West-Italië  met elkaar en met Byzantium verbroken[2]. De aandacht van Rome wendde zich af van de Middellandse Zee en richtte zich op het Germaanse deel van Europa dat in de zevende eeuw nog grotendeels heidens was. De achteruitgang in beschaving was in de eerste eeuwen catastrofaal, maar met de opkomst van een nieuw koningshuis bij de Franken, de Karolingers, kwam er een periode van herstel. De achteruitgang zette na de dood van Karel de Grote wel weer door, maar de basis voor een latere groei van een eigen nieuwe modus werd toen gelegd. De kloosters waren gesticht en in reactie op de aanvallen van Noormannen en Hongaren ontstonden verdedigings- en bestuursystemen waaruit de latere Middeleeuwse feodaliteit voortkwam.

In de achtste eeuw werd Spanje veroverd door de Moslims, de Moren zoals ze in Frankistan werden genoemd. Dat was een blessing in disguise. In plaats van de chaotische West-Gothische rijkjes kwam er in Spanje het zeer beschaafde grote Moorse rijk, dat als leerschool heeft gediend voor de Middeleeuwse beschaving van West-Europa. Alles wat wij bewonderen in de hoge Middeleeuwen ontstond in Spanje en elders in de Dar al Islam. De troubadours, de romantische poëzie, de riddertoernooien en andere ridderlijke gewoonten, de architectuur van de grote kathedralen en de kastelen. De Islam was de centrale en dominante  beschaving van de Middeleeuwen, een voorbeeld en een ijkpunt, zoals de moderne beschaving dat nu is voor het niet westerse deel van de wereld.

De Latijnse Christenheid in de Middeleeuwen was niet veel meer dan een afschaduwing van de Dar al Islam. Frankistan werden we daar genoemd. Van deze afhankelijkheid van de Dar al Islam  vinden we veel minder terug in de Christelijke kronieken van die tijd dan we zouden verwachten. Dat komt, naar men mag aannemen, omdat die kronieken werden geschreven in de kloosters. Dat waren afdelingen van de geloofspropaganda.[3].

In Spanje begon in de elfde eeuw de Reconquista, de herovering van Andalus door de twee of drie overgebleven West-Gotische rijkjes, met steun van de adel uit West Europa[4]. Vooral vanaf de elfde eeuw zag men aan deze zijde van de Pyreneeën een grote opbloei van de beschaving, die ontleend werd aan het Moorse Spanje. Zij bereikte ons via de nieuwe Christelijke koninkrijken van (vooral) Aragon/Catalonië en Castilië/Léon. Joodse kooplui, voor wie Mohammedanen en Christenen lood om oud ijzer waren, speelden een zekere rol als intermediair, maar dat is een rol die ook vaak wordt overdreven. De massale[5] invloed van de Moorse beschaving is niet te verklaren door de activiteit van het handvol Joodse kooplui, dat hier actief was in de eerste tijd van het economisch en cultureel herstel in het Westen.[6] De rechtstreekse  invloed van de Christelijk/Mohammedaanse fusiebeschavingen in Spanje en op Sicilië was belangrijker. Ook het belang van de Kruistochten naar het Heilige Land was maar beperkt. Het aantal kruisvaarders  dat ooit weer terugkwam uit het Midden-Oosten en dat in de gelegenheid was geweest om ginds wat op te steken was daarvoor te gering.

Venetië was een restant van de Byzantijnse bezittingen in Italië en had via de Adriatische zee de contacten met Byzantium behouden. Na het herstel in de elfde eeuw  kwam ook van die kant en uit de concurrerende stad Genua input in de beschaving in de Latijnse Christenheid. De latere Renaissance, die een einde maakte aan de Middeleeuwen en die een voorloper werd van de Reformatie en de Verlichting, bloeide vooral op als gevolg van de ineenstorting van het Byzantijnse Rijk. In Byzantium was een deel van de klassieke literatuur uit de Oudheid bewaard gebleven en dat kwam toen naar het Westen, tezamen met een groep geleerden die de oude teksten uit het Grieks konden vertalen.

Rond 1300 is het Abassiden Kalifaat, dat de kern vormde van de Dar al Islam,  ten onder gegaan aan de invallen van de Mongolen. Aan de dominantie van de Arabische beschaving kwam daarna een einde. Voordat  het Turkse rijk de Islam weer een hechte basis had gegeven was de groei van de Latijnse Christenheid al te ver gevorderd om nog door de Islam gedomineerd te kunnen worden.

De Islam als cultuur. Dar al Islam en Oemma
In de zestiende eeuw kwamen de Nederlandse provincies in opstand tegen de koning van Spanje vanwege een mengeling van te hoge belastingen, aantasting van oude rechten en gewoonten en een godsdienstgeschil. Om soortgelijke reden was het Midden-Oosten rijp voor een opstand tegen Byzantium toen de Arabieren daar binnen vielen. Dat was de belangrijkste reden waarom de verovering een onmiddellijk en doorslaand succes werd. Binnen korte tijd waren grote delen van de bevolking tot de Islam bekeerd en hadden ook de overgebleven christenen zich onder het zachte juk van de kalief geschikt. De nieuwe godsdienst, die in het begin  aan niemand werd opgedrongen, bevatte nogal wat elementen die theologen uit Antiochië en Alexandrië tegen Constantinopel hadden verdedigd en verder ook Aramese overblijfselen uit de tijd van voor Alexander de Grote, die op het platteland van het Midden-Oosten volop aanwezig waren gebleven[7].

De onmiddellijke opbloei van de economie die in het nieuwe Mohammedaanse rijk ontstond, was in hoofdzaak een herleving van de vanouds aanwezige handel en nijverheid die door de voortdurende oorlogen en de hoge belastingen van de voorafgaande eeuwen in de verdrukking waren geraakt. Die bloei ging gepaard met een herleving van de klassieke Griekse wetenschap en filosofie, die nu werd gecombineerd met elementen uit de Perzische en Parthische beschavingen. Ook dat deel van de wereld werd door de aanhangers van Mohammed veroverd. De contacten met de beschavingen uit het verre Oosten van Azië en vooral met India voegden nieuwe elementen toe aan de mix. Al snel streefde de nieuwe Islamitische beschaving de Byzantijnse voorbij in welvaart en creativiteit.

In de Dar al Islam, het Huis van de Gehoorzaamheid, zoals het nieuwe Islamitische cultuurgebied zich noemde, nam Spanje een bijzondere plaats in. Andalusië gold met Bagdad, Cairo  en Samarkand, als centrum van de nieuwe beschaving.

Van de drie erven van de Romeinen was de Dar al Islam in de Middeleeuwen met afstand de meest succesrijke. Maar toen het Kalifaat van Bagdad in de dertiende eeuw door de Mongolen werd veroverd en de kalief van het toneel verdween verloren kunsten en wetenschappen hun beschermheer. De Islamitische predikanten en wetuitleggers kregen het in de Dar al Islam voor het zeggen. Politiek waren het niet meer de Arabieren, maar eerst de Seldsjoek Turken en later een tijd lang ook de Mamelukken in Egypte die domineerden. Vanaf de dertiende eeuw  ging het in de Dar al Islam bergafwaarts met de  beschaving. In de zestiende eeuw kwam er een tijdlang een opbloei in het vernieuwde Turkse rijk van de Osmanli. Die opbloei werd gefaciliteerd door een massale immigratie van Joden en Moren uit het Iberisch schiereiland. Die volksverhuizing was een gevolg van  de voltooiing van de reconquista. De Katholieke Koningen hadden genoeg van de etnische twisten in hun rijk en dwongen Joden en Moren in Spanje tot integratie of tot emigratie.

Het kwam in de loop van de zestiende eeuw tot een aantal beslissende oorlogen tussen de Sultan van Istanboel en de vorsten uit het Habsburgse huis, die door de Spanjaarden en Oostenrijkers werden gewonnen. Daarna werd de Dar al Islam allengs op alle terreinen van de beschaving overvleugeld door het Westen. Het ressentiment tegen deze loop der geschiedenis is in de Islamitische wereld nog steeds groot[8].

De Oemma heeft geen geografische betekenis maar duidt de culturele gemeenschap aan waarvan de Islam de godsdienst is. De Westerse cultuur en de Oemma zijn equivalenten, maar de Oemma is zich als het ware meer bewust van het eigen bestaan. Gelovigen  hechten doorgaans aan de Oemma meer belang dan aan hun seculiere nationaliteit. De Pakistani horen tot de Oemma en daarbij doet het er voor hen niet toe of ze in Islamabad, in Leeds, of in Kashmir wonen[9].

De Soenna beschouwt het land waar de Islam niet de heersende godsdienst is als Dar el Harb, het land van de oorlog. Verkeren Moslims niet in een positie om daar oorlog te voeren dan noemen ze het Dar al Ahd (wapenstilstand) of Dar al Suhl (verdrag). Deze opvattingen leken in de moderne Islamitische landen van een eeuw geleden te zijn uitgestorven, maar onder invloed van het Islamisme[10] zijn ze herleefd en vormen ze de basis voor het moderne Islamitische geweld. Slachtoffers van deze oude en onverdraagzame leer zijn in de eerste plaats de goedwillende[11] Moslims zelf. Wat de Oemma bijeenhoudt zijn de Koran en de Soenna. De Koran is het boek waarvan de godsdienstige mythe zegt dat het Mohammed gegeven is in de vorm van een boodschap door de engel Gabriel en dat door hem op zijn beurt  in de loop van zijn carrière gedicteerd zou zijn aan schrijvers die het voor hem hebben opgeschreven. De Soenna is de combinatie van het Moslimgeloof en een verzameling van normen en gebruiken van de Arabieren en de veroverde volkeren, die al bestond vóór de prediking van Mohammed. Die gebruiken, waartoe kledingvoorschriften horen en de ondergeschikte positie van de vrouw, hebben na zijn komst een vorm van godsdienstige wijding gekregen. Zijn geloofsverkondiging bracht een belangrijke wijziging in de Soenna aan, maar als verschijnsel was zij niet nieuw. Mohammed heeft haar een nieuwe autoriteit gegeven naast de Koran, door te verklaren dat voor waar gehouden werd in de Soenna ook waar zou zijn in de ogen van God[12].

---

1. De goddelijkheid van Christus, en andere Hellenistische  elementen die door Paulus in het oorspronkelijke Joodse  geloof waren ingebracht stoorden niet alleen de Joden en de Mithrasaanhangers, maar ook een belangrijk deel van de christenen in het Midden-Oosten. De zuivering van het geloof door  Mohammed bracht een algemene acceptatie van het zuivere monotheïsme en daarmee een culturele eenheid in de regio die er sinds Alexander de Grote niet meer was geweest.
2. Zie Henri Pirenne, Mahomet et Charlemagne
3. De Sacra Congregatio de Propaganda Fide bestond officieel in die dagen nog niet als departement van het Vaticaan. Eigenlijk is de congregatio ook geen ministerie voor propaganda, maar voor de missie. Maar de  propagandafunctie bestond wel degelijk. De kerk van Rome was niet minder goed in het aanpassen  van de geschiedenis aan haar behoeften dan latere communistische autoriteiten.
4. Onder kruistochten wordt doorgaans verstaan de spectaculaire expedities naar het Heilige Land, maar de oorlogen in Spanje en het heidense Noord-Oosten van Europa waren voor de vestiging van de nieuwe beschaving van West-Europa veel belangrijker. En ook dat waren godsdienstoorlogen. Zij gaven emplooi aan hele reeksen jongere zonen die zonder dat of het klooster hadden moeten ingaan of afhankelijk worden van de erfgenaam, hun oudste broer.
5. Op de meest onverwachte  plekken is die invloed merkbaar. Bekend is dat de grote Middeleeuwse filosofen Thomas van Aquino  en Albertus Magnus  leerlingen waren van de Moren, maar ook de kruistochten zelf zijn eigenlijk niet anders dan een Jihad in omgekeerde richting.
6. Die kooplui kwamen om geld te verdienen en deden dat niet in de eerste plaats door hun afnemers voor te lichten. Bekend is het verhaal van de relikwieënhandel, waar natuurlijk alleen aan verdiend kon worden zolang de Europeanen goedgelovig en onwetend bleven.
7. Toynbee geeft in a Study of History de volgende verklaring voor het abrupte  ontstaan van het Islamitische rijk: In Mesopotamië, Syrië, Egypte en Perzië bestonden oude beschavingen, die als gevolg van de veroveringen van Alexander de Grote in de vierde eeuw voor Christus abrupt gehelleniseerd werden en daarna in hun oude vorm een ondergronds bestaan gingen leiden. Perzië werd snel weer zelfstandig, maar de overige gebieden kwamen eerst onder Griekse en later onder een Romeinse heerschappij terecht. De weerstand tegen de vreemde overheersing verdween nooit helemaal en leidde tot een culturele oppositie die vanuit de regio onder een religieuze dekmantel tegen Rome en later tegen Byzantium werd gevoerd. De cultuur van het Byzantijnse rijk was in alle opzichten religieus van inslag en de tegenstand van de volkeren uit het Midden-Oosten kwam tot uiting in een aantal ketterijen die de eenheid van het rijk ondermijnden. In de ogen van Toynbee was het nieuwe Arabische rijk een wederopstanding van de Aramese cultuur die duizend jaar ondergronds had verbleven, met handhaving van de Byzantijnse nadruk op religie als samenbindend element.
8. Dat dit ressentiment al uit de tijd van de kruistochten in de twaalfde en dertiende eeuw zou dateren is een misvatting. Bronnen uit die tijd vermelden de kruistochten nauwelijks en ze hadden in die tijd zeker niet de belangrijke invloed die er steeds in West-Europa maar pas na de zestiende eeuw ook in de Dar al Islam aan toegekend werd.
9. Voor anderen wel. Zowel in Leeds als in Kashmir leven ze in het land van een ander of in elk geval niet in de Dar al Islam en dat geeft problemen.
10. Belangrijk daarin is de oproep geweest, vergezeld van fatwa’s, van de laatste Turkse Sultan gedurende de eerste wereldoorlog. Zie daarvoor Snouck Hurgronje, bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenkunde van Nederlands Indie (‘s-Gravenhage, 1917, deel 73, blz. 255-284
11. Volgens Elsbeth Etty, die in de NRC een column wijdde aan het onderwerp, vormen goedwillende Islamieten de overgrote meerderheid. Ze baseert die uitspraak meer op haar eigen wensen dan op enige vorm van onderzoek. Goedwillend in de zin dat zij zich tegen de kwaadwillende voorschriften van Koran en Soenna verzetten zijn maar weinig Islamieten en die er zijn hebben het niet gemakkelijk.
12. Vgl Goldziher, Introduction to Islamic Theology and Law, Princeton 1981 en Vorlesungen über den Islam,Heidelberg 1910. De onfeilbaarheid van de Soenna doet denken aan de onfeilbaarheid van de Katholieke kerk wanneer de paus verzameld met de bisschoppen uitspraken doet op een concilie. Islam en Katholicisme kunnen de hun gegeven leer niet veranderen maar wel tot op zekere hoogte opnieuw interpreteren.

---

Dit essay over integratie verscheen eerder op het Blog van Toon Kasdorp, in een naloop van deze tekst. Het eerste deel van deze korte serie vindt u hier.

Meer van Toon Kasdorp vindt u hier.