Alex van Gouwen laat zien dat Galileo een slachtoffer van collateral damage was.

Een hardnekkig misverstand is dat het christendom overeenkomt met de Kerk, maar niet voor niets zijn telkens weer mensen – de meest belangrijke is uiteraard Luther – de strijd aangegaan tegen de Kerk precies vanuit hun christelijk geloof en op grond van de Bijbel: de Kerk als instituut zelf en het hele idee van priesterschap heeft nota bene geen Bijbelse maar een Romeins-heidense herkomst en omdat bijvoorbeeld de Bijbel geen duidelijke filosofie of wetenschap bevat heeft de (katholieke) kerk in haar leer altijd sterk geleund op Griekse en dus heidense bronnen. Het kerkelijk dogma van de onsterfelijkheid van de ziel is bijvoorbeeld nergens terug te vinden in de Bijbel, maar is direct afkomstig uit Plato’s werk dat tijdens de Renaissance het intellectuele leven van de Kerk beheerste (naast dat van de heiden Aristoteles zoals we zullen zien).

In datzelfde licht wordt vaak de beroemde aanvaring van Galileo met de Kerk misbegrepen als een aanvaring tussen (moderne) wetenschap en christendom. In werkelijkheid ligt dit – eufemistisch gezegd – een stuk genuanceerder…

Heliocentrisme
Om te beginnen staat nergens in de Bijbel expliciet dat de Zon om de Aarde draait. De Bijbel houdt zich zoals te verwachten geheel niet bezig met dergelijke astronomische kwesties, hetgeen ook Galileo’s verdediging was: de Bijbel is geen natuurkundeboek maar is gericht op ons zielenheil waartoe het alle mensen wil aanspreken en dus zaken vanuit het menselijk, voor iedereen te begrijpen, perspectief vertelt. Ja, in de Bijbel staat dingen als “De zon komt op en gaat onder”, waaruit men echter niet kan afleiden dat God ons verzekert dat de Zon om de Aarde draait: het Woord van God, gericht op het zielenheil voor alle mensen, zou haar doel voorbij schieten als het hier een waarachtiger natuurkundige opvatting zou verkondigen want dat zou onbegrijpelijk zijn voor de meesten zodat dat dan weer astronomische uitleg zou vereisen hetgeen niet past in een boek als de Bijbel en alleen maar zou afleiden van de verlossing van de ziel. God heeft ons twee Boeken gegeven volgens Galileo: de Bijbel en het Boek der Natuur. Galileo was met zijn natuurkundig werk bezig met dat tweede Boek dat niets te maken heeft met de praktisch georiënteerde Bijbel.

Conservatisme
Dat de Kerk vasthield aan het geocentrisme heeft ook niets met de Bijbel te maken, maar met het feit dat de Kerk Aristoteles had omarmd als de Filosoof in wereldse zaken, waaronder astronomie. Galileo’s misdaad was dan ook niet dat hij de Bijbel tegensprak maar dat hij Aristoteles tegensprak. De heliocentristen konden dan ook gewoon overtuigde christenen zijn: nota bene Copernicus die het moderne heliocentrische idee had bedacht was een geestelijke en de kiem van al deze revolutionaire ideeën vindt men al bij Cusanus die zelfs bisschop was, zodat de revolutie in hoge mate vanuit de Kerk zelf kwam! Die moderne revolutie behelsde dan ook niet het verwerpen van de Bijbel maar vooral het verwerpen van Aristoteles. Sterker, in de woorden van Luther: weg met Aristoteles en terug naar de Bijbel! De echte ondermijning van de Bijbel, waarbij ook de definitieve dolksteek aan Aristoteles werd toegebracht, kwam veel meer met Darwins werk, omdat daarin alles het product van een doelloze evolutie blijkt in plaats van dat alles is geschapen volgens Gods eeuwige Ideeën…

Sowieso wist de Kerk niet zo goed raad met deze nieuwe theorie met als gevolg dat haar aanhangers aanvankelijk ook niet goed het probleem dus risico zagen. Copernicus werd met rust gelaten door de Kerk en toen het latere gedoe met Galileo de aandacht voor Copernicus’ werk opwekte, volstond het om er een blad in te voegen waarin werd verduidelijkt dat het hier slechts om een wiskundig model gaat dat als zodanig dus niet pretendeert de natuurkundige werkelijkheid te beschrijven. Copernicus’ model werd zelfs gebruikt door de paus om de kalender te verbeteren! Galileo had een goede verstandhouding met de paus en kreeg diens toestemming om op dezelfde basis – de theorie is slechts een hypothese – zijn heliocentrisch werk te publiceren, ook al voegde Galileo empirische bewijzen toe aan Copernicus’ model waardoor het nu toch eigenlijk wel een empirisch onderbouwde natuurkundige theorie werd. Maar ook Galileo leek veilig; nota bene de paus en de jezuïeten stonden achter hem! Onder meer Descartes begon dan ook met een gerust gemoed aan zijn natuurkundig werk waarin ook hij het heliocentrisme verdedigde.

Collateral damage
Doch de conservatieve krachten binnen de Kerk roerden zich en Galileo werd uiteindelijk slachtoffer van een ongelukkige samenloop van omstandigheden: het protestantisme had de Kerk uitgedaagd waardoor de Kerk zich gedwongen voelde om ook strenger in de leer te worden (de ‘contra-Reformatie’) en dat heliocentrisme werd nota bene geassocieerd met de nieuwlichterij van het protestantisme zelf (ook al was Luther geen aanhanger van het heliocentrisme en besteedde hij er geen aandacht aan, anders dan een opmerking dat de theorie hem op de lachspieren werkte). De druppel was dat de paus zich beledigd voelde door hoe Galileo zijn woorden in de mond van een figuur in zijn boek had gelegd, waardoor Galileo ook nog de steun van de paus verloor. En zo kon het gebeuren dat Galileo zich toch nog – volledig onverwacht – bij de Inquisitie moest verantwoorden. De veroordeling van Galileo kwam als een schok in de wetenschappelijke wereld, waardoor ook Descartes volledig werd verrast en haastig zijn werk terugtrok.

Die veroordeling was dus het gevolg van een strijd binnen de Kerk zelf en zelfs van een misgelopen persoonlijke verstandhouding tussen Galileo en de paus. Al snel na Galileo’s dood werd zijn werk alweer van de Index van verboden boeken gehaald en menig paus heeft zijn spijt betuigd over hoe Galileo is behandeld. Met een conflict met het christendom is dan ook geen sprake: nota bene de grondleggers en belangrijkste verdedigers van het heliocentrisme zoals Cusanus, Copernicus, Kepler, Galileo en Newton waren uiterst devote christenen. In zoverre de Kerk nog steeds moeite heeft om het heliocentrisme te accepteren laat dit slechts de uiterst conservatieve en middeleeuwse houding van de Kerk zien en zegt het niets over de revolutionaire kern van het christendom, welke kern nu juist mede door mensen als Galileo de moderniteit heeft gevormd.