Alexander van Gouwen geeft een voor velen onverwachte invulling van het begrip altruïsme, die tot nadenken over doelstellingen stemt.

Wetenschapsjournalist Tor Nørretranders heeft een slap verhaaltje over altruïsme op Joop gezet:  De kern van zijn verhaal – dat egoïsme voor een sociaal wezen als de mens altruïsme impliceert – klopt wel maar hij heeft veel te veel woorden nodig om deze open deur in te trappen.

Het is ook geen nieuw, wetenschappelijk inzicht, zoals hij suggereert: vrijwel elke filosoof uit de hele geschiedenis formuleert dit inzicht al (misschien het bekendste voorbeeld is Hobbes die al de hele moraal reduceerde tot welbegrepen eigenbelang). Bovendien is hij veel te generaliserend met “iedereen voelt zich beter wanneer het goed met jou gaat, en jij voelt je beter wanneer het goed met iedereen gaat” en heeft zijn artikeltje ook geen diepgang omdat hij niet naar het kwaad vraagt (immers, wat is het kwaad dan nog als iedereen sociaal en altruïstisch is?).

Veel interessanter is wat de filosofen hierover hebben gezegd. Ik pik er even de Sloveense filosoof Slavoj Žižek uit die belangwekkende zaken vermeldt over altruïsme en het kwaad en dit in het kader van de discussies naar aanleiding van de moslimterroristische aanslagen in Europa: Ik zal proberen de kern ervan in eigen woorden te vertellen, maar ik voeg er ook elementen van mezelf toe zodat het ook een beetje mijn eigen verhaal wordt:

Wij denken dat goed en kwaad tegenpolen zijn in de vorm van egoïsme vs altruïsme, maar dat zijn ze niet (de term ‘altruïsme’ is van de 19de eeuwse filosoof Comte die een Religie van de Mensheid oprichtte met naastenliefde als enige gebod maar ook Comte stelde altruïsme niet tegenover egoïsme en was ook voor egoïsme): de mens is een sociaal wezen zodat egoïsme altruïsme impliceert en omgekeerd is de ontdekking dat wij empathie hebben geen ondermijning van het gegeven dat elk levend wezen gericht is op zelfbehoud (of anders toch op het behoud van zijn genen in een volgende generatie).

Het kwaad is niet egoïsme: een egoïst is immers alleen met zichzelf bezig en is dus anderen niet tot last (het kapitalisme is erop gebaseerd dat egoïsme zelfs tot sociale uitkomsten leidt zodat egoïsme alleen maar goed is, zoals met name Bernard Mandeville al betoogde: “private vice, public benefit”). De slechterik is de ‘sociale’ persoon die zich vooral met anderen bezig houdt en hen in het ongeluk wil storten.

Dat verklaart ook waarom alleen mensen kwaadaardig kunnen zijn. Elk dier is egoïstisch maar daarom niet kwaadaardig. Het kwaad ontstaat door het menselijk vermogen jezelf te kunnen vergelijken met de ander: juist vanwege onze empathie willen wij wat de ander wil en als die ander dan meer heeft wat wij zo beiden willen dan zijn we afgunstig en haten we die persoon. Wat we dan willen is niet meer het goed (of de vrouw) maar de val of dood van die ander. Dat is volgens het christendom het Kwaad en het werk van Satan.

In de Bijbel wordt dat ook wel ‘schandaal’ genoemd, hetgeen obstakel betekent: de ander wordt jouw obstakel. Het christendom – maar volgens mij niet de islam – wil dit kwaad overwinnen door de leer om je vijand (je obstakel) lief te hebben en om te vergeven in plaats van te vergelden.

Dit fundamentele kwaad is dus afgunst of ressentiment: je haat de ander om wat hij heeft en je wilt wat hij heeft van hem afpakken. In de politiek wordt die afgunst verpakt als ‘rechtvaardigheid’: iedereen verdient even veel, hetgeen vooral betekent dat de ander iets afgenomen moet worden (‘meer belasting voor de rijken!’). Maar een rechtvaardige samenleving is wel het laatste wat we moeten willen, want er zullen altijd (natuurlijke) verschillen tussen mensen en dus sociale ontevredenheid bestaan maar als de samenleving volmaakt rechtvaardig is hebben mensen geen argumenten meer voor sociale onrust en verandering (het ligt dan immers altijd aan henzelf als ze ontevreden zijn).

We hebben niet meer maar minder rechtvaardigheid nodig! Wat dat betreft is de markt van het kapitalisme een geniale vondst: de markt is gewoon de seculiere versie van het Lot, zodat degene met veel geluk veel heeft en degene met weinig pech hetgeen mensen acceptabel vinden (zoals bij een kaartspel men ook zijn verlies of winst accepteert). De ellende is ontstaan toen de mens zelf God wilde worden en een ‘rechtvaardige’ samenleving wilde maken.

Naar het foute maatstaf gemeten zijn de terroristen heel goed: zij zijn niet egoïstisch maar extreem altruïstisch waarbij ze zichzelf zelfs opblazen om de wereld iets beter te maken (en een moslimapologeet als Karin Armstrong geeft ons allerlei rationalisaties waarom de moslims het recht hebben om boos op ons te zijn). En deze opvatting van het goede is uiteraard de reden waarom zo veel jongeren voor de jihad kunnen worden geronseld.

Maar de terroristen zijn wel degelijk kwaadaardig: ze haten de ander (ons) zo erg dat ze bereid zijn zichzelf op te blazen. In feite haten zij zichzelf: in plaats van zichzelf superieur te achten aan ons, vergelijken ze zich met ons en voelen zich dan minderwaardig. En vanuit dat gevoel van minderwaardigheid plegen ze een aanslag en vernietigen ze zichzelf.

Centraal in Žižeks analyse staat Nietzsche’s concept van de Laatste Mens. Wij zijn die laatste mens: een klein mensje dat veilig wil zijn, geen grote passies heeft en comfort en pleziertjes wil (wat moslims wel de westerse decadentie noemen). De laatste mens is de liberaal die alle mensen gelijk acht en iedereen een beetje geluk en minimaal pijn wenst: bv. het verbod op kwetsen is typisch liberaal, want je moet anderen geen pijn willen doen.

De laatste mens c.q. het liberalisme is dan ook tolerant. Maar die tolerantie roept zijn tegenkracht op: hoe meer wij een dhimmi zijn en moslimknuffelen, hoe verder de boze moslims gaan in hun eisen. Een ander aspect is trouwens dat moslims ook slechter integreren naarmate je ze meer ‘knuffelt’, zodat het geen toeval is dat moslims de slechtste arbeidskansen hebben in precies de twee landen die het meest discriminatie bestrijden, Nederland en Zweden (maar Joop snapt dit niet en trekt uiteraard de conclusie dat nog harder moet worden opgetreden tegen discriminatie en dat het een gotspe is dat Rutte nog durft te beweren dat de immigrant zich moet invechten).

Maar bovenal is die woede van de moslim een woede gericht tegen zichzelf: het liberalisme maakt iedereen gelijk maar dat is koren op de molen van de amour-propre (dus de afgunst waar Rousseau over sprak) omdat reeds de vergelijking van ‘alle mensen zijn gelijk’ mensen bewust maakt dat mensen niet gelijk zijn. Terroristen zijn geen fundamentalisten in de zin dat ze de zin van hun leven in religie hebben gevonden en dus ons met enige medelijden bekijken, maar ze zijn hartstikke westers dus zelf decadent en de laatste mens geworden: ze vergelijken zich met ons en voelen dan minderwaardigheid waardoor ze ons haten en ons pijn willen doen.

Moslimradicalisme is zo als het fascisme dat ook altijd een reactie is op het liberalisme dat leert dat mensen gelijk zijn terwijl mensen dat niet zo voelen en die dan in reactie – en uit ressentiment – alle waarden van het liberalisme (zoals gelijkheid, vrijheid en tolerantie) omkeren. Een liberale – dat is een rechtvaardige – samenleving voedt precies dat ressentiment waaruit het terrorisme voortkomt.

In feite zijn wij en de terroristen de twee zijden van dezelfde medaille: we zijn elkaars tegenspelers die elkaar zo nodig hebben. We zijn beide nihilistisch omdat beide het echte leven ontkennen, dat is het leven van grote passie (en niet van het kleine comfort of haat). En beide zijn altruïstisch in plaats van werkelijk goed.

---

Dit essay over altruïsme verscheen eerder op Geband van Joop..

Meer van Alexander van Gouwen vindt u hier.