Dat mensen een diersoort zijn die veel lijkt op andere soorten en dat het vooral hun samenlevingen zijn die zo sterk afwijken van alles wat er eerder te zien was, dat dringt maar langzaam door.

Darwin leefde anderhalve eeuw geleden en nog steeds zien mensen zich zelf als iets heel anders dan dieren, als iets wat tussen andere beesten en de godheid in staat. Dat werkt twee kanten op. We menen in het algemeen dat we van dieren niets meer kunnen leren over mensen maar ook dat wat we bij onszelf waarnemen niet van belang is voor het begrijpen en waarderen van dieren.

Ouder wordende mensen verliezen op den duur de faculteiten die ze van dieren onderscheidden toen ze jonger waren. Alzheimerpatiënten eindigen uiteindelijk als een soort planten. Ergens tijdens dat proces moeten we de toestand passeren waar dieren normaal in verkeren met dien verstande dat dieren wel beschikken over een lijf en hersenen waarmee ze zich in leven kunnen houden en wij steeds minder. Maar iemand die niet in staat is zijn eigen leven in te richten en daarvoor afhankelijk is van huisgenoten of hulp van buiten lijkt in dat opzicht veel op een huisdier. Als zijn geheugen hem in de steek laat en hij niet meer goed plannen maken kan voor de toekomst, dan zou hij zich moeten kunnen verplaatsen in zijn kat of zijn hond en dan zou hij meer begrip moeten krijgen voor de Oudheid.

De klassieke Oudheid kende een vorm van samenleving die over veel minder materiële middelen beschikte dan wij en waarin mensen die niet voor zich zelf konden zorgen dood gingen of onderdeel werden van de huishouding van iemand anders. Die ander gaf hem dan te eten en onderdak maar zo’n servus of ancilla moest dan ook precies doen wat de dominus, de heer des huizes tegen hem zei. Ook als hij familie was, vrouw of kind of inwonende verwant, dan was binnen de villa de huisheer degene die het voor het zeggen had. Individueel was eigenlijk niemand, want als individu overleefde je niet. Overleven deed je met zijn allen als familie of clan en een samenleving die daar boven uitsteeg en voor je zorgde, dat idee bestond nog helemaal niet.

Wie verhandelingen van Aristoteles of Plato leest over slavernij gelooft zijn humanistische ogen niet. Het verschil tussen slaven en dieren werd nauwelijks gemaakt. De eerbied voor het mensenleven en de integriteit van de persoon sprak niet vanzelf. Die eerbied moest verdiend worden en was met name afhankelijk van iemands verdiensten voor de polis waarin hij zich bevond. Wie buiten die samenleving viel, viel buiten de mensheid. Wie failliet ging, krijgsgevangene werd gemaakt of de pech had geboren te worden als het kind van een slavin, werd slaaf. Als slaaf had je wel wat rechten maar niet veel. Maar aan de andere kant, de relatie tussen slaven en hun eigenaren waren vaak heel persoonlijk en vrijlating van slaven kwam toch regelmatig voor. Vaak bij wege van legaat in een testament maar ook als beloning voor bijzondere prestaties. Soms kocht iemand een slaaf vrij of als zijn meester hem het geld dat hij verdiende liet houden kocht hij zich zelf vrij.

In een samenleving waarin de grootste filosofen slavernij voor een natuurlijk en onvermijdelijk verschijnsel hielden kon het niet anders of ook de verhouding tussen mensen en dieren werd anders gezien. Dat dieren bij ons slaven zijn, is niet een idee dat bij veel mensen opkomt. Maar in de oudheid was de grens tussen mensen en dieren vloeiend. Daar konden ook mensen slaven zijn zonder dat het bij iemand opkwam dat dit raar was. Dat een keizer zijn paard tot senator benoemde werd wel bizar gevonden en even scandaleus als wanneer hij zijn slaaf zou hebben benoemd, maar het bleek denkbaar en dat zou het hier niet zijn.

Dat slavernij ooit weer terug komt als een maatschappelijk aanvaard verschijnsel lijkt uitgesloten, maar van Darwin zouden we kunnen leren dat de waarde van de biotoop waarin we leven niet noodzakelijk kleiner is dan die van de menselijke samenleving en zeker groter dan die van individuele mensen, van wie het leven nu eenmaal eindig is en die allemaal vervangbaar zijn.

---

Dit artikel verscheen eerder vandaag ook op het Blog van Toon Kasdorp