Het creationisme is een leer die beoogt een link te leggen tussen de moderne wetenschap en traditionele religieuze leerstellingen over de Schepping.

Ik geloof in één God, een welwillende persoon, die samenvalt met de wereld en met het heelal daarbuiten, met de dingen die je waar kunt nemen en niet kunt waarnemen.

Zo ongeveer begint de geloofsbelijdenis van Nicea, de algemeen door het christendom aanvaarde formulering van het geloof. Het is een zin die ook door aanhangers van Moses en Mohammed zou kunnen  worden onderschreven en de kern van de wereldbeschouwing die door de grondwetscommissie EU in haar oorspronkelijk voorstel als een wortel van onze beschaving werd aangemerkt.

Een al te nauwkeurige omschrijving van de godheid  komt in de westerse wereld in conflict met die andere wortel van de beschaving, de wetenschap. Die leert dat alles wat op aarde leeft ontstaan is uit een gemeenschappelijke levende oorsprong die weer ontstaan is uit een niet levende chemische oersoep.

Er zijn nog steeds aanhangers van het zo genaamde creationisme, die menen dat de wereld en iedere levende soort apart en speciaal gemaakt is. Meestal hoort daar ook een veel kortere loop van de geschiedenis bij dan door de historici wordt gehanteerd en de overtuiging dat wat wij aan resten uit het verleden opgraven uit de bodem daar is neergelegd door de godheid, precies zoals wij die daar nu aantreffen.

De zo genaamde designtheorie is een variant van het creationisme[1]. God heeft weliswaar niet alles los van elkaar vervaardigd en op de wereld gezet, zoals Genesis suggereert, maar hij heeft wel alles ontworpen volgens een zelfontwikkelend plan, dat zich nu aan het voltrekken is.

Deze designtheorie impliceert een beginpunt, ongeveer zoals in het concept van Darwin, of als de oerknal van de astronomen, maar een met voorbedachte rade. Het lijkt wel de enige theorie die hout snijdt voor wie in de moderne tijd zijn geloof aan een Bijbelse god overeind wil houden. Het platte creationisme van de Bible Belt vereist een god die zijn kinderen met in de grond gestopte fossielen bewust bedriegt en zo’n god is in strijd met alles wat de Bijbel leert. Dat boek wordt daardoor innerlijk tegenstrijdig en dus ongeloofwaardig.

De design theorie is niet zo nieuw als haar aanhangers in de VS en Nederland vaak denken. Nieuw is de naam maar niet de idee. Al van voor Darwin dateert de gedachte dat een zo’n ingewikkelde en fraaie wereld als waar wij in leven niet door de werking van het toeval kan zijn ontstaan[2]. Daar moet een plan achter zitten, al kijk je alleen maar naar details als die van het menselijk oog of de vleugels van een vogel. Bovendien hoe kunnen die zaken zich ontwikkeld hebben zoals de evolutieleer voorschrijft. Geen vogel heeft toch iets aan een lidmaat dat zich halverwege een looppoot en een vleugel bevindt en ogen in een stadium van gedeeltelijke ontwikkeling lijken geen voorsprong te verschaffen in de strijd om het bestaan. Een niet geplande “blinde”schepping lijkt even onmogelijk als een horloge dat wordt vervaardigd door een blinde horlogemaker[3]. Een tweede tegenwerping is een wiskundige: het tijdsverloop sinds het ontstaan van de aarde is enorm, maar te kort als verklaring voor het ontstaan van de huidige wereld door een reeks toevallige veranderingen. Die stelling is juist, maar berust op een misvatting en een foutieve waarneming. De wiskundige die alleen naar de factor tijd kijkt slaat het enorme aantal exemplaren over van iedere soort waarop de evolutiewerking heeft plaats gevonden. Dat aantal hoort met het aantal generaties (de factor tijd) te worden vermenigvuldigd. De misvatting is dat de evolutie zou berusten op louter toevallige ontwikkelingen. De veranderingen zijn toevallig maar aan de ontwikkelingen ligt een selectiesysteem ten grondslag en selectie volgens vaste normen is geen toeval.

De designtheorie heette vroeger de teleologische theorie en het was een vorm van Godsbewijs. Als er een doel was dan moest er ook iemand zijn die dat doel had en die de ontwikkeling volgens een bestaand plan in beweging zette. Die planner en beweger was de godheid.

Het is duidelijk dat dit een vorm van antropomorfisme is, het meten van God met een menselijke maatstaf en daarom even loos als alle andere Godsbewijzen. Twee van de intelligentste gelovigen die onze beschaving heeft voortgebracht, de Afrikaan Aurelius Augustinus en de Fransman Blaise Pascal, zagen het heilloze van dit soort pogingen in. Augustinus vergeleek de rationele benadering van het geloof met het scheppen van de zee in een zandkuiltje op het strand. Pascal – en misschien voor hem al Tertullianus – verklaarden te geloven omdat het onbegrijpelijk was.

Ook Pascal kwam met nog een ander godsbewijs en dat was origineler dan al die andere: stel je gelooft niet in God, je gaat dood en hij blijkt er toch te zijn, dan sta je wel mooi te kijken. Stel je gelooft wel en hij is er niet. Hoeveel ben je dan per saldo minder af? [4]

De problemen die de design theoristen en anderen[5,6] in de leer van Darwin onderkennen en met name het probleem dat de tussenstappen geen eigen survival value hebben, daarvoor biedt de teleologische theorie geen oplossing. Behalve als de designer als een deus ex machina iedere keer als zich een serieuze verandering in de ecologische omgeving voor doet in zou grijpen, bevat ook de design theorie met haar immanente evolutie een ontwikkeling die tussenfases oplevert. Weliswaar zou met een ingebouwd en doelgericht designmechanisme een noodzakelijk verandering sneller en met behulp van minder teloorgaande exemplaren tot stand kunnen komen, maar dat is een relatief, geen absoluut verschil[6]. Het bezwaar tegen Darwin is het zelfde bezwaar dat tegen de teleologische theorie kan worden aangevoerd, behalve als men een voortdurend ingrijpen van een schepper veronderstelt en dan zijn we weer terug bij het creationisme oude stijl.

Dit hele verhaal heeft overigens niets van doen met de oproep van de gelovige minister Van der Hoeven om designtheorie en darwinisme als twee gelijkwaardige theorieën te laten concurreren in het biologieonderwijs.

Die discussie over creationisme hoort niet in het onderwijs of door ambtenaren, maar in de vaktijdschriften en de media te worden gevoerd. Niet door leerlingen die daar de tijd niet voor hebben, maar door deskundigen en geïnteresseerden. De politiek moet zich daar helemaal buiten houden. Zou de design theorie het winnen, wat ik voor onwaarschijnlijk houd, dan wordt het tijd om de schoolboekjes aan te passen. Ook dan is dat niet een taak voor de minister, maar voor de wetenschappelijke adviesorganen die daar voor zijn benoemd.[7]

---

1. De aanhangers ontkennen dit. Zij beschouwen hun theorie als een puur wetenschappelijke en wensen ook alleen op die basis erover te discussiëren. In principe hebben zij gelijk dat de bron van een theorie en de geloofsovertuiging van haar aanhangers wetenschappelijk irrelevant zijn. Opmerkelijk is wel dat de handvol aanhangers van de designtheorie die een wetenschappelijke reputatie genieten allemaal van streng protestantse huize komen, maar strikt genomen doet dat aan hun redenering niets toe of af.
2. De wereld is vooral passend en fraai omdat wij door de evolutie bewerktuigd zijn om erin te leven. Daar zijn mooie illustraties van. Toen bijvoorbeeld vrije zuurstof voor het eerst in de lucht verscheen als gevolg van de fotosynthese van de planten, was het een vergif te vergelijken met chloor. Om de zuurstof onschadelijk te maken en zelfs nuttig te maken voor het leven was een majeure aanpassing van de cel nodig.
3. Onder de titel De blinde horlogemaker trekt Richard Dawkins, de Engelse leerling van Nico Tinbergen, van leer tegen de neocreationisten en andere bestrijders van de leer van Darwin. Veel van de bezwaren, die door de design theoretici werden aangevoerd, worden door Dawkins weerlegd, maar er komen steeds weer nieuwe voor in de plaats.
4. De Nederlandse rechtsfilosoof en epistemoloog Dooijeweerd, zelf orthodox protestant, wees iedere vermenging van wetenschap en religie resoluut van de hand. Beide zag hij als een eigen categorie van denken. Het mixen van de twee bijbehorende begrippenapparaten beschouwde hij als heilloos, inclusief deze fraaie truc van Pascal.
5. Waar de aanhangers van de design theorie nog niet bij stil gestaan hebben, voor zover ik weet, is bij de mogelijkheid dat in de lange loop van de evolutie zich in de genen een geschiktheid tot evolueren heeft genesteld die een voorsprong geeft bij het overleven van een soort. Dawkins zou die mogelijkheid meteen afwijzen omdat die niet gelooft in genen die niet op het individu, maar op de soort gericht zijn, maar Dawkins had ook niet altijd gelijk. Vast staat lijkt me wel dat een dergelijk geschiktheid met het blote oog niet van een immanent design zou zijn te onderscheiden. Als voorbeeld denk ik aan de cichliden in het Victoriameer, waar Dawkins toch beslist mee zou moeten zitten.
6. Onder die anderen is tevens te rekenen Darwin zelf, die niet alleen veel bezwaren zelf al geopperd heeft maar van een ervan gezegd heeft dat als zij juist zou blijken te zijn, zijn leer inderdaad zou zijn weerlegd. Dat is het argument dat de tussenstadia niet zelfstandig een voorsprong zouden geven in de overleving van de soort.
7. Met dit al was deze minister mij sympathieker dan haar voorgangster Mevrouw Netelenbos, die als staatssecretaris van onderwijs creationisme als alternatief voor evolutieleer wilde toestaan, hoewel ze zelf nergens in geloofde behalve in haar eigen carrière. Ze wenste geen politiek krediet te verspelen met een strijd die haar persoonlijk niet interesseerde. Deze handelswijze lijkt me nu een serieus voorbeeld van de banaliteit van het kwaad. Zij dient met kracht te worden veroordeeld. Overigens zijn mij de serieuze verdedigers van de intelligent design theorie ook sympathieker dan degenen die Darwins theorie met verontwaardiging verdedigen in plaats van met argumenten.

---

Dit essay over het creationisme verscheen eerder op het Blog van Toon Kasdorp

Eerdere artikelen waarin het creationisme besproken wordt vindt u hier.