De moord op Julius Caesar paste in de Oudheid in een sociaal patroon. Tirannenmoord was – aldus Toon Kasdorp – een aanbeveling voor sociale vooruitgang.

Het past in een Romeins historisch verhaal dat er bij belangrijke gebeurtenissen voortekenen zijn. Adelaars, bijvoorbeeld, die van links naar rechts komen overvliegen of vurige sterren. Zo nu en dan wordt er een voorteken vermeld dat helemaal niet kan. Caesar zou vlak voor de moord die op hem gepleegd werd een offerdier onderhanden hebben gehad, dat geen hart bleek te hebben. Veel van die andere voortekenen zijn ieder voor zich misschien nog wel denkbaar, maar tezamen zijn ze nogal onwaarschijnlijk. Dat geldt ook voor andere onderdelen van Romeinse geschiedenis: ze passen in het soort verhalen dat Romeinen graag hoorden maar de kans is klein dat het allemaal waar geweest is wat je leest.

Dat Brutus, de zoon van Caesars maîtresse Servilia Caepionis, tot zijn moordenaars hoorde is geen verzonnen verhaal, maar het is wel zo dat deze Marcus Junius Brutus onder grote pressie heeft gestaan om mee te doen. Dat kwam omdat zijn voorvader Lucius Junius Brutus een beroemde tirannenmoordenaar was geweest. Wat Shakespeare niet vermeldt, maar Sallustius wel, is dat er nog een tweede Brutus deel heeft genomen aan het complot: Marcus’ neef Decimus Brutus. Waarschijnlijk om dezelfde reden. Een moord plegen omdat het past in de verhaallijn! We zouden er niet op komen tegenwoordig, maar voor Romeinen sprak het min of meer van zelf, het was moeilijk om je er aan te onttrekken.

De moord op de tiran was een bekend element. Het lag ten grondslag aan de stichting van de Republiek en aan die Republiek had iedere Romeinse aristocraat zijn ziel en zaligheid verpand. Ook Caesar zelf eigenlijk, die veel liever princeps senatus[1] geworden was dan iets anders[2]. Dat kon niet omdat hij de leider van de Populares was en die partij was in de minderheid in het college.

Als iemand afkomstig was uit een senatoriale familie, stond zijn hele leven in het teken van de cursus honorum[3]. Dat die manier van leven afgelopen zou zijn als Rome weer een alleenheerser zou krijgen was goed gezien van Cassius en Brutus en al die andere moordenaars onder de senatoren.

Dat het sowieso afgelopen was met de Republiek, dat zagen ze niet. Caesar misschien wel. De man was een staatkundig genie. De staatsinrichting van de stadstaat Rome werkte niet meer voor het wereldrijk dat Rome intussen was geworden. Een alleenheerser was wel een stap terug, maar iets anders was moeilijk denkbaar. De culturele verschillen binnen het Rijk waren te groot voor iets als een democratie of zelfs maar een republiek. De communicatiemiddelen waren onvoldoende om van het rijk een etnisch geheel te maken.

Het heeft eeuwen geduurd voor er min of meer een culturele eenheid [4]kwam in het Romeinse rijk. Een republikeinse staatsinrichting is iets voor een gemeenschap waar de mensen die er toe doen elkaar goed kennen en gemakkelijk contact kunnen onderhouden. Dat heeft dus geduurd tot in de Italiaanse, Zuid-Duitse en Nederlandse steden weer de omstandigheden ontstonden waar een republiek kon floreren. Toen kwam de Renaissance.

---

1. Senator hoogste in rang. Dat was geen officiële titel maar zo nu en dan werd iemand met een erg dominerende positie in de senaat tot princeps uitgeroepen door zijn collega’s op voordracht van de censor. Toevoeging Red: de princeps was de senator die zich als eerste uitsprak, en op die manier de toon van het debat zette.
2. Dat hij keizer werd is een merkwaardige misvatting. Stel dat wij hier in Nederland na de Franse tijd genoeg zouden hebben gehad van de Oranjes en we iemand uit een van de oudste adellijke families van het land tot erfelijk opperbevelhebber van het leger, aartsbisschop van Utrecht en kanselier van Nederland hadden gemaakt. Van de familie van Wassenaer hadden we twee takken, de Van Obdams en de Van Catwijcks. Stel het werd een van de Van Catwijcks. Dan zou een Nederlandse keizer nu een Catwijck heten en ook als bijvoorbeeld Marc Rutte de functie zou krijgen dan zou hij zich Catwijck Rutte noemen in plaats van Keizer Rutte. Toevoeging Red: keizer is een titel die is afgeleid van Caesar. Wat er in de Romeinse titulatuur het dichtst bij kwam is imperator (in moderne talen als het Engels: emperor herkenbaar), iets dat de soldaten hun zegevierende veldheer toeriepen na een gewonnen veldslag tegen barbaren. Overigens wordt Caesar’s erfgenaam Augustus als de eerste Romeinse keizer beschouwd. De hoeveelheid constitutionele bevoegdheden die Augustus in één hand verzamelde gaven hem vrijwel onbeperkte macht. De senaat degenereerde vervolgens tot een reservoir van waaruit de keizers hun bestuursambtenaren recruteerden. Ceasars macht was gebaseerd op zijn benoeming tot dictator, een oude Romeinse functie voor noodgevallen.
3. De Romeinse ambten die in een bepaalde volgorde moesten worden bekleed. Die ambten waren onbezoldigd, maar na afloop kreeg men lucratieve functies in de onderworpen gebieden. De dure jaren voor en tijdens het ambt werden gefinancierd met leningen.
4. Feitelijk kwam die er ook nooit. Het oosten sprak Grieks, het westelijk deel Latijn. Keizers hadden verschillende afdelingen en in hun kanselarij om daarmee om te gaan (Red.).

---

Dit artikel over tirannenmoord in het Oude Rome verscheen eerder op het Blog van Toon Kasdorp.

Meer van Toon Kasdorp vindt u hier.