De grondslag van onze moderniteit
Onze beschaving is die van de moderniteit. Maar de weg er heen is een lange, en lang niet bij iedereen tot in de finesses bekend.
Een groep kan overleven waar mensen dat op eigen houtje niet zouden kunnen. Dat is een simpele waarheid die niet alleen voor mensen geldt maar voor alle groepsdieren.
Verbanning uit de groep betekent in de praktijk de doodstraf en in primitieve samenlevingen wordt die als zodanig ook wel toegepast. Omgekeerd bepaalt het vermogen om in de groep te functioneren het succes van het individu.
Niet alle groepen zijn in dat opzicht even dominant. Honingbijen hebben überhaupt geen individueel bestaan. Zij zijn niets anders dan groepsdieren en hetzelfde geldt voor de meeste andere sociale insecten. Wolven leven in periodes van voedselovervloed solitair of in paren. Mensen zitten ergens tussen bijen en wolven in. Kluizenaars zijn mogelijk, maar het zijn grote uitzonderingen en een succesvolle manier van bestaan is het niet.
ἄνθρωπος ζῷον πολιτικόν, zegt Aristoteles: de mens is een wezen dat deel uitmaakt van een polis. Polis is de naam voor een Griekse kleine stad, waar landbouwers en zeevaarders bijeen wonen en waar ze in de tijd die ze overhouden, nadat er gewerkt is om in het levensonderhoud te voorzien, zich gezamenlijk bezig houden met het publieke leven.
Tot dat publieke leven hoorde de politiek, het stadsbestuur, de filosofie, de dramaturgie en de priesters, de atleten, het leger, de vloot, de beeldende kunstenaars, alles wat in de ogen van Aristoteles en de andere Grieken het leven de moeite waard maakte.
Taak van het individu is om uit te blinken, liefst op zo veel mogelijk terreinen, want het publieke leven is in zekere zin aristocratisch, men nam er aan deel voor zijn genoegen en niet tegen betaling; aan professionals had men in de oudheid een hekel.
Het publieke leven heeft een lang bestaan, het individu leeft kort en is vergankelijk. Wil hij een leven hebben na de dood, dan zal dat moeten zijn in de herinnering van zijn medeburgers. De polis bestaat niet alleen uit zijn tijdgenoten, maar ook uit de beroemde mensen uit het verleden en uit de toekomst. Men houdt niet alleen rekening met de belangen van de tegenwoordige burgers, maar ook met de toekomstige en de in het verleden opgebouwde reputatie.
Er bestaat ook een zeker publiek leven tussen de polites onderling, de Helleense wereld. Er zijn Olympische spelen, waar niet alleen atleten maar ook kunstenaars aan deelnemen en waar alles wat voortreffelijk is in de Griekse wereld onderling wedijvert, ter meerdere eer en glorie van de eigen polis, wat veelzijdiger en beschaafder maar verder heel vergelijkbaar met de Europese kampioenschappen voetbal.
Het is die wereld die in de Perzische oorlogen wordt verdedigd tegen de Basileus, het symbool voor die andere cultuur, de Midden Oosten beschaving, waarin een minder gelukkig evenwicht tot stand was gekomen tussen gemeenschap en individu, een soort bijencultuur in de ogen van de Grieken. Geschikt voor barbaren maar niet voor beschaafde mensen.
Achteraf valt misschien niet goed meer te begrijpen hoe hachelijk die Perzische oorlogen waren. De macht van de Perzische koning was die van de Verenigde Staten van tegenwoordig en de Grieken waren vergelijkbaar met bijvoorbeeld de Scandinavische landen, IJsland en de Faroër, nietig naar verhouding. Karel de Stoute tegen de Zwitserse kantons en zijn achterachterkleinzoon Filips II tegen de Hollandse steden. De Grieken gingen die strijd aan omdat ze gewend waren voor het overleven van hun polis te vechten en omdat ze als soldaten een grote reputatie hadden.
De ethiek van Grieken en Romeinen werd bepaald door de noodzaak te vechten om in leven te blijven. Deugden waren de eigenschappen die iemand tot een geducht krijgsman maakten en tegelijk tot een verantwoordelijk burger. Virtus en aretè zijn de woorden voor deugd maar ze zijn afgeleid van het woord voor man of krijgsman. Vir is man in het Latijn en Ares was de oorlogsgod uit de Griekse mythologie.
Vechten deden de polites voortdurend. Oorlog en emigratie waren de belangrijkste remmen op de bevolkingsaanwas. Tezamen hebben ze de Griekse cultuur in stand gehouden die samen met de joodse beschaving de grondslag is van de moderniteit.
Dit artikel verscheen eerder op het Blog van Toon Kasdorp
Tenenkrommend, al die duimzuigerij hierboven. Lees eens een boek. Probeer een tekst te produceren die niet direct door heel de wereldwijde gemeente van historici zal worden weggehoond. Zoek op wat met ‘moderniteit’ bedoeld wordt. Zoek op wat met ‘Geschiedenis van Europa’ bedoeld wordt. Bekijk eens een willekeurige ‘Geschiedenis van de filosofie’.
@Neef Jansen 11 juni 2020 om 13:30 U spreekt over ‘duimzuigerij’. Dat gaat mij toch wat ver. Kasdorp vertelt in een zeer kort bestek een samenhangend verhaal over de griekse polis, het klassiek-griekse model van de stadstaat zoals dat van de 8e eeuw tot de opkomst van het Hellenisme en de Romeinse veroveringen vorm is gegeven, waarna het nog min of meer verder leefde tot de 2e eeuw. Wat hij beschrijft over ethiek, spelen, oorlog, politiek, verwerving van roem, filosofie en cultuur kunt u onmogelijk bestrijden. Sparta was natuurlijk een uitzondering. De klassieke oudheid heeft de bedding gevormd voor de ontwikkeling van het christendom, dat bepalend is geweest voor de ontwikkeling van Europa. De moderne filosofie begint met Descartes. De griekse invloed is onmiskenbaar gezien het belang van wiskunde en rationaliteit in zijn filosofie. Ik kan uw opmerking alleen begrijpen als u het over de ontwikkeling van ideeen over moderniteit (industrialisering, wetenschap, maatschappij) vanaf ongeveer 1800 heeft.
@BegrensEuropa! — Dat verhaal dat u vertelt komt al meer overeen met de werkelijkheid. De sprong van de Grieks-Romeinse slavenstaten plus jodendom naar de moderniteit verontachtzaamd de bijna 2000 jaar culturele, mentale en wereldbeschouwelijke ontwikkeling die daartussen zit en die daarzonder niet te verklaren is. Lees David Landes, Rodney Stark, Thomas Woods, Jared Diamond, Tom Holland, Floris Cohen, Charles Murray, James Hannam, Betrand Russell, Hans Joachim Storig, Andreas Kinneging, Andre Klukhuhn, Iain McGilchrist, David Lindberg, Jean-Baptiste Duroselle, enzovoort. Trefwoord is hier ‘christendom’, dat is ontstaan uit een combinatie van Griekse filosofie en joodse ideeen, en dat op zich de mentale software heeft ontwikkeld op basis waarvan uiteindelijk de moderniteit mogelijk werd. Krasser gezegd, zonder dat christendom hadden we nooit geweten van bijvoorbeeld de Wetten van Newton, was de moderniteit helemaal niet ontstaan, en was Europa waarschijnlijk onderworpen geraakt aan de islam. “…vanaf het eerste begin leerden de kerkvaders dat de rede de hoogste gave van God was en het middel om tot een steeds beter begrip te komen van Bijbel en openbaring.” “Het succes van de westerse cultuur, inclusief de opkomst van de wetenschap, rust volledig op religieuze gronden, en de mensen die het tot stand brachten waren vrome christenen.” “Het christendom schiep de westerse beschaving.” Rodney Stark, The Victory of Reason. How Christianity Led to Freedom, Capitalism, and Western Success, Random House Trade Paperbacks, New York, 2006, p. x-xi en p. 233.
Neef Jansen, de impact van het Christendom wordt niet bestreden, maar daar gaat het artikel niet over, maar over de invloed van de Grieken in ons denken en de manier waarop we de samenleving inrichten. Hier werd de grondslag voor onze (moderne) democratie, die nu in post-moderniteit uit elkaar dreigt te worden gescheurd.
Ons wereldbeeld en waardesysteem is een mix van het oude Griekenland en daaruit volgende Romeinse wereldbeeld, Christendom, dat onder andere de vrijheid en gelijkwaardigheid het individu postuleerde en de renaissance/verlichting en de humanistische theorieën. Daarnaast er nog een miniem besef van de oude Germaanse (in ons geval) tradities. Al deze stromingen hebben ook weer elementen van andere culturen. Bovenstaand artikel is m.i. een aardige beschrijving van een deel de Griekse component. Zeker voor mij als leek die de meeste die schrijvers die u noemt niet gelezen heeft.
@Neef Jansen 11 juni 2020 om 18:28 Ik kan mij prima vinden in uw samenvatting. Mijn lijstje van auteurs wijkt wel wat af, maar er is voldoende overlap. The Victory of Reason was voor mij ook een eye opener.
@ D.G. Neree – Zonder het christendom is de moderniteit niet te verklaren. Dit wordt uitgelegd in bijvoorbeeld het boek ‘Heerschappij’ van Tom Holland. Interessant zijn ook de vele interviews en lezingen in Youtube waarin hij een en ander uitlegt. En wat hij vertelt, daar is hij helemaal niet zo origineel in, want hij wijst naar een hele rits voorgangers-historici die al eerder tot vergelijkbare bevindingen kwamen. Moderne wetenschap, democratie, mensenrechten, het idee van een cultuur die te verbeteren is, het idee van vooruitgang, het is zonder christendom allemaal ondenkbaar. De Griekse en Romeinse cultuur daarentegen, is heel anders. Die cultuur werd gerund door machomannetjes die beschikten over slaven zoals wij beschikken over eetgerei. Slaven vormen een soort gereedschap, zijn onzichtbaar aanwezig in het interieur, zijn ook altijd beschikbaar om seksueel te gebruiken, en worden barbaars gestraft als ze niet gehoorzamen. Als wij moderne mensen voor een moment zouden rondlopen in die Grieks-Romeinse wereld, dan zou ons dat de indruk geven alsof we zijn ondergedompeld in een maffiacultuur. We zouden ons te pletter schrikken. Om dan rap weer terug te kruipen in onze tijdcapsule.
Dat zonder het Christendom de moderniteit niet te verklaren is begrijp ik ook wel zonder per sé die boeken te hebben gelezen. Ik wil er op wijzen, dat het Christendom in de vorm van het Heilige Roomse Rijk Europa duizend jaar lang in onwetendheid heeft gehouden met hun dogma’s en vervolging van andersdenkenden. Het is aan de kerk te wijten dat de antieke cultuur diep werd begraven. Pas bij de renaissance is men aan de greep van dat vermaledijde instituut ontkomen en toen pas herontdekte men men de klassieken en toen pas kon er een begin gemaakt worden met democratie en gelijke rechten en vrijheid voor het individu.
Deze individuele vrijheid, die wel door Jezus werd geleerd werd door de Roomse kerk ook teniet gedaan door te poneren, dat mensen niet zelf tot God konden komen, maar alleen door bemiddeling van de kerk als poortwachter. De middeleeuwen was dan ook een millennium van horigheid en en onderwerping van het individu.
Ik zou dan ook, zonder al de schrijvers die u noemt te hebben gelezen (is de veelheid van hun geschriften al niet een aanwijzing dat er heel wat valt uit te leggen?) met goed recht kunnen beweren dat de Christelijke kerk eerder een belemmering was voor de moderniteit dan een hulpmiddel. Wie weet hoe snel we de moderniteit waren ingerold als men na de val van het Romeinse rijk meteen ruim baan gegeven hadden aan de moderne vrijheden en het wetenschappelijk onderzoek.
Of wilt u het duizendjarige Roomse Rijk als een baken van moderniteit kenschetsen?
De katholieke kerk is altijd anti-moderniteit geweest.
– Zet is een totalitaire top down organisatie
– Het is altijd tegen wetenschappelijk onderzoek geweest en heeft dat feld bestreden.
– Ze heeft Europa 1000 jaar lang onwetendheid, armoede en onderdrukking gebracht.
– Ze heeft de mensen geestelijk geknecht door ze de erfzonde aan te praten en angst voor duivel en hel.
– De kerk had niets met individualisme, individuele vrijheid of gelijkheid. Voor de kerk zijn wij allen schapen en de kerk de hoeder.
Hoezo bijgedragen aan de moderniteit? De Katholieke kerk sanctioneerde en rechtvaardigde de slavernij waar we ons een jaar of tweehonderd aan hebben bezondigd, met het argument dat negers geen ziel hebben en dus niet meer zijn dan dieren. Is dat modern? Ik meen te stellen van niet.
@ D. G. Neree — Uw respons puilt uit van de misvattingen en vooroordelen. Lees eens iets. Zie wat ik voorstel.
Het eisen dat men eerst een hele boekenkast moet lezen voordat argumenten hout snijden is geen argument. Ik heb vanaf mijn vierde jaar mijn hele leven gelezen op allerlei gebied, zelf enkele door u genoemde schrijvers.
“Lees eens iets” is geen argument, hoeveel dure namen u er ook bij gooit. MIsschien kunt u in eigen woorden gewoon zeggen wat er niet klopt aan wat ik zeg? Was het niet zo dat de klassieken geherwaardeerd konden worden en werden toen de Katholieke Kerk de greep op het intellectuele klimaat kwijtraakte? Het staat in alle schoolboeken. Het was alsof er een ketel overkookte op het gebied van wetenschap en kunst en filosofie etcetera.
Uw laatste reactie dat ik “eerst iets moet lezen” is overigens zelf een misvatting en vooroordeel.
@ D.G. Neree — In vergelijking met culturen elders bevordert het christendom een individuele waardigheid en daaruit vrijheid en ook het stimuleren van de menselijke intelligentie voor het begrijpen van de wereld. Charles Murray: “Het cruciale verschil was dat het rooms-katholicisme een filosofische en kunstzinnig humanisme ontwikkelde, belichaamd en grotendeels ontwikkeld door Thomas van Aquino (1224/5-1274) . Deze verdedigde de ten slotte door de Kerk aanvaarde stelling dat de menselijke intelligentie een gave van God is en dat het toepassen van de menselijke intelligentie om de wereld te begrijpen geen belediging van God is, maar Hem welgevallig. Thomas leerde voorts dat ook de menselijke zelfstandigheid een gave van God is, en dat het in de praktijk brengen van die zelfstandigheid de enige manier is waarop de mensen hun door God beoogde relatie met God kunnen verwerkelijken. En hij leerde dat geloof en rede niet tegenover elkaar staan, maar elkaar aanvullen.” Charles Murray, Het menselijk genie. Streven naar het ultieme in kunst en wetenschap door de eeuwen heen, Het Spectrum, Standaard Uitgeverij, Utrecht, Antwerpen, 2003, p. 448. Vergelijkbare uitspraken vind je in bijvoorbeeld: Thomas Woods, Bouwmeesters van Europa, James Hannam, Gods filosofien, Tom Holland, Heerschappij. “Leverden de middeleeuwse wetenschappers een belangwekkende bijdrage aan de zeventiende-eeuwse wetenschap? Het antwoord is zonder meer positief. De kritische houding van de middeleeuwse wetenschapper vormde een mooie basis voor de zeventiende-eeuwse verrichtingen; en toen er in de zeventiende eeuw een nieuwe wetenschappelijke structuur werd opgebouwd, bevatte deze vele middeleeuwse elementen.” David C. Lindberg, Pioniers van de westerse wetenschap. De Europese wetenschappelijke traditie in filosofische, religieuze en institutionele context, 600 v. C. – 1450 n. C., Boom, Amsterdam / Meppel, 1995, p. 352. De wetenschapshistoricus James Hannam: “Middeleeuwse geleerden dachten dat de natuur de regels volgde die God haar had gesteld. Omdat God consistent en niet grillig was, waren deze natuurwetten constant en de moeite van het onderzoeken waard.” “Men zou iedere eeuw van de twaalfde tot de twintigste een revolutie in de wetenschap kunnen noemen.” James Hannam, Gods filosofen. Hoe in de middeleeuwen de basis werd gelegd voor de moderne wetenschap, Nieuw Amsterdam Uitgevers, Amsterdam, 2010, p. 367-368. Enzovoort.
De schrijvers die u noemt kwamen pas aan het eind van de middeleeuwen op en betekenen inderdaad het begin van de vrijmaking van de Rooms Katholieke kerk. Daarvoor was iedere geestelijke ontwikkeling verstard onder de starre en absurde dogma’s van de kerk. Het duurde bijna duizend jaar tot dit enigszins mogelijk was en culmineerde in de Renaissance met als belangrijk omslagjaar 1492 met onder andere de “ontdekking” van Columbus. De uitvinding van de boekdrukkunst betekende de genadeslag voor het monopolie van de Bijbel als enige gezaghebbende grondslag voor onderzoek en maatschappelijke indeling.
Ik blijf erbij, de kerk was een dodelijke rem op de moderniteit en het duurde honderden jaren voordat de losgetornde naden resulteerden in het uiteenrafelen van dat anti-modernistische instituut, dat de geïnspireerde leringen confisqueerde en corrumpeerde.
U zegt het eigenlijk zelf al. Het was dankzij denkers als Thomas van Aquino dat de kerk de menselijke intelligentie als een positieve eigenschap erkenden, Daarvoor was dat blijkbaar (en aantoonbaar) niet zo en dat zegt genoeg om te kunnen beweren dat de kerk pas na grote tegenstand een aantal humanistische principes (de moderniteit dus) erkenden.
@ D.G. Neree — U hebt een verkeerd idee van hoe die ontwikkeling van de Grieken t/m de 20e eeuw er uitziet. Het idee bijvoorbeeld dat de mens en mannen en vrouwen wezens zijn met een eigen te respecteren waarde (geschapen naar Gods beeld en gelijkenis) was in de Grieks-Romeinse wereld een uitermate subversief idee, en het heeft het christendom eeuwen van ontwikkeling gevraagd voordat het kon uitkristalliseren in zoiets als de Universele Rechten van de Mens. Het idee dat de kosmos expressie is van diepe algemene orde (Logos) is de centrale idee in de Griekse filosofie, maar het daadwerkelijk onderzoeken van de schepping en dan zoiets als de Wetten van Newton vinden, dat is enkel mogelijk omdat diverse christelijke denkers dit onderzoek stimuleerden. Vervolgens kan je zeggen dat het christendom vanuit zichzelf de ontwikkeling van een kritische en onderzoekende geest heeft gestimuleerd, die zich uiteindelijk ook ging richten op dat christendom zelf, en dat dat heeft gemaakt dat we nu grotendeels een postchristelijke cultuur bewonen. In die zin kan je ook zeggen dat het christendom het humanisme heeft opgeroepen, en daarmee een hele reeks van vormen van subject-centrische filosofie, zoals dat culmineert in het existentialisme van Jean-Paul Sartre. Als je de afgelopen 2500 geschiedenis naloopt, dan valt op dat er uiteraard eerst helemaal geen christendom is, dat dit christendom zich ontwikkelt (onder vooral de underdog van de Romeinse wereld), dat dit christendom wordt ingepalmd door de romeinse elite (Constantijn), dat het zich over Europa verbreidt en overal een beschaving brengt die er in die germaanse stammenwereld helemaal niet was (kerken, kloosters), dat vervolgens de stedelijke burgerij opkomt die basis wordt van individualiteit en rationaliteit (steden, staten), dat daarin de wetenschappelijke belangstelling groeit (wetenschappelijke, technologische en industriele revolutie), en dat uiteindelijk in de 19e en 20e eeuw de moderniteit verschijnt die ons zo vertrouwd is (modernisme, postmodernisme, nihilisme, hedonisme, enzovoort). Je kan dan terugkijken op het christendom als betreft het een vorm van versteend totalitair communisme (zie bijvoorbeeld Noord-Korea), maar het betreft iets dat als het ware organisch is gegroeid en waarvan ook tegenwoordig nog de invloed zo alomtegenwoordig is, dat het ons net zo onzichtbaar is als dat water dat is voor de vissen.