Individualisme werkt het beste als de kwaliteiten van het individu de maatschappij waarin het floreert verder brengen, constateert Toon Kasdorp.

Volgens Aristoteles is de mens een ζῷον πολιτικόν, ein Lebewesen in der Polisgemeinschaft, zoals de Duitsers dat vertalen. Eeuwenlang was dat een onaangevochten stelling, maar sinds de Verlichting is de opvatting hier in het westen dat mensen individuen zijn en gemeenschappen niet meer dan verzamelingen van mensen waarin deze hun belangen samenbrengen en de taken onderling verdelen.

Individualisme is niettemin een biologisch-wetenschappelijke misvatting. Aristoteles had gelijk. De mens is biologisch geprogrammeerd om in groepen te leven en het is zijn groep waaraan hij zijn bestaansrecht ontleent.

Het Marxistische communisme was het verkeerde antwoord op een belangrijk probleem: hoe kan de industriële samenleving worden georganiseerd op een manier, die aan de eisen van de moderne productie voldoet en die tegelijk tegemoet komt aan onze normen en waarden? Het gaat om de normen en waarden die we gedeeltelijk aan onze genen en voor een deel aan de westerse cultuur ontlenen.

Aan onze genen ontlenen we een volkomen afhankelijkheid van individuen aan de samenleving waar zij deel van uitmaken. Aan de westerse cultuur ontlenen we een prioriteit voor de waarde van het individu vóór en boven de waarde van de samenleving. De communisten zagen in dat de prioriteit van het individu boven de samenleving een weeffout was. Verder faalde het communisme op alle fronten. Een moderne industriële samenleving is niet top down te organiseren en een samenleving blijft op de duur alleen in stand als zij op de vrijwillige medewerking van haar leden kan rekenen. Daarop liep het communisme stuk.

De medewerking van alle individuen is weliswaar een terechte eis van de samenleving, maar die medewerking dient op grond van eigen innerlijke aandrang te worden gegeven. Die aandrang is er, zij zit in de genen. Het is een taak van de cultuur om een samenleving te creëren, die deze genetische aanleg de ruimte geeft. Individuele medewerking aan de eisen van de samenleving kan wel incidenteel maar niet permanent en massaal worden afgedwongen.

Het liberalisme dat in de negentiende eeuw domineerde en dat dit in de een en twintigste eeuw weer lijkt te gaan doen, schiet op één punt duidelijk te kort. Het individualisme, dat iedere plicht van het individu tegenover de samenleving schijnt te negeren.

Individualisme is in de achttiende eeuw ontstaan als een reactie op de standenmaatschappij, waarin de functie van ieder lid van de samenleving nauwkeurig was gereguleerd en waardoor individuele ontplooiingskansen werden beperkt. De slinger is in de negentiende eeuw te ver doorgeslagen. Als organisatorisch principe voor een samenleving deugt het individualisme niet. Het leidt tot het ontrafelen van de samenleving en een vorm van democratisch hedonisme waar niemand gelukkig van lijkt te worden.

Elke cultuur heeft zijn eigen blindheid en onze samenleving is blind voor het feit dat aan macht en prestaties groepsactiviteiten ten grondslag liggen. Er is samenwerking nodig binnen groepen mensen voor het bereiken van resultaat. We weten wel dat we in ons eentje niet gelukkig worden. Psychologen overtuigen ons dat onvoldoende emotionele betrokkenheid bij de mensen om ons heen de basis is van geestelijke aberraties. Maar dat alle beschaving en welvaart afhankelijk is van de manier waarop wij ons weten te organiseren, dat beseffen we in het algemeen niet.

Nieuwe politici denken dat ze het zonder partij kunnen doen, dat alleen het eigen charisma en de publiciteit voldoende zijn om maatschappelijke veranderingen tot stand te brengen. Dat is niet zo. Ook Pim Fortuijn zou dat hebben ontdekt als hij was blijven leven. Je brengt alleen iets tot stand als voldoende mensen zich vrijwillig aan een groepsdiscipline onderwerpen en tezamen voor de realisering van ideeën willen werken. Of je het partij noemt of iets anders is niet zo belangrijk. Waar het om gaat is dat politieke ideeën door een organisatie worden opgepakt. Ook buitenstaanders moeten kunnen zien dat een politiek idee geen eendagsvlieg is van een individu, maar dat ideeën gedragen wordt door een georganiseerde groep mensen. Daarmee hebben zij continuïteit en moeten zij serieus worden genomen.

Ter Braak was een politicus zonder partij en beïnvloedde alleen de intellectuele lezers van zijn artikelen. Charles de Gaulle wordt wel genoemd als voorbeeld van een staatsman zonder partij, maar dat was gezichtsbedrog. Het gaullisme is nog steeds de goed georganiseerde politieke beweging die het ook in zijn tijd al was. Zij past niet in het klassieke links-rechts schema en onttrekt zich daarmee aan een reguliere classificering. De Gaulle domineerde zijn partij en haar ideeën waren zonder uitzondering zijn ideeën. Daarnaast was hij in staat om zeer talentvolle mensen te inspireren en aan zich te binden. Zijn opvolger Pompidou was waarschijnlijk de beste president die Frankrijk na De Gaulle gehad heeft maar heel lang gold hij als niet meer dan De Gaulle’s persoonlijke assistent. Pompidou werd onderschat omdat hij in de schaduw opereerde van de grootste Fransman sinds Napoleon.

Colijn geldt als een Nederlands voorbeeld van een partijloze staatsman en met meer recht. Hij was op zijn manier even dominant als De Gaulle, maar er is geen sprake van dat hij even talentvolle mensen om zich heen kon verzamelen en hen tot grotere prestaties kon aanzetten. Iets blijvends heeft hij nooit tot stand gebracht

Het is begrijpelijk dat uitzonderlijke mensen als De Gaulle, Charlemagne of Alexander de Grote de mythe ondersteunen dat het ‘t genie van het individu is dat de vooruitgang in de wereld te weeg brengt. Dit soort genieën is van uitzonderlijk belang, dat wel, maar meer nog vanwege de manier waarop zij talent kunnen aantrekken en organiseren dan om wat ze persoonlijk tot stand brengen. Zet een De Gaulle als kluizenaar in de woestijn en hij brengt evenmin iets tot stand als ieder ander. De mens is een gemeenschapswezen en alleen in een samenleving waarin met dat uitgangspunt rekening wordt gehouden zal hij tot zijn recht komen.

---

Dit korte essay verscheen eerder op het Blog van Toon Kasdorp