Vandaag (17 september 2018) doorbreekt de Volkskrant het narratief dat de rechterlijke macht in Polen niet meer onafhankelijk zou zijn.

De Volkskrant laat de Poolse rechter Jaroslaw Dudzicz aan het woord die de hervorming van het rechtssysteem verdedigt en de Brusselse bezwaren wegwuift omdat die op sprookjes zouden zijn gebaseerd. Wat is daar van waar?

Verrot
Regelmatig verblijf ik in Polen. Deze zomer stond het rechtssysteem in Polen op mijn agenda en bracht ik het regelmatig ter sprake bij ontmoetingen met Polen. Het verhaal van Dudzicz in de Volkskrant komt niet geheel overheen met wat ik als mening onder de Poolse bevolking aantrof. Evenals Dudzicz bevestigen ze dat het systeem corrupt is, maar anders dan Dudzicz wijten ze dat aan het communistisch verleden van de rechtsspraak.

Een oudere man die de hervormingen toejuichte bood me aan om contact te leggen met zijn zoon (45) die als partner in een advocatenkantoor de nodige ervaring had. Laten we hem ‘Jan’ noemen, een in Polen veel voorkomende naam. Jan had eigenlijk niet zo veel zin in een gesprek. Toen dat uiteindelijk wel tot stand kwam, raakten we niet meer uitgesproken. Zijn uitgesproken mening is dat het rechtssysteem volkomen verrot is en dat de hervormingen niet afdoende genoeg zijn om dat op te lossen. Hoewel zijn vader hem probeerde te verleiden tot een wat meer optimistische kijk op de zaak, bleef hij stellig.

“De gewone man krijgt nauwelijks iets gedaan, in tegenstelling tot iedereen die macht, geld en invloed heeft. Het is de erfenis van het communistische systeem.”

Linkse kaste
Als er één ding is waar de Polen spijt van hebben is het wel het gemak waarmee men in 1989 de communistische infrastructuur in stand hield bij de overdracht van de regering. In een geheim gehouden verdrag tussen Solidarinosc en de communistische regering, dat werd gesloten in Magdalenka werd communisten toegestaan hun oude functies te behouden. Onder het verleden werd een dikke streep getrokken. Dat was een fatale vergissing. De toch al corrupte communisten maakten gebruik van hun netwerken en maakten zich meester van de economie en media in Polen. Communisten-fabrieksdirecteuren werden voor weinig geld eigenaar van het oorspronkelijke staatsbezit, geholpen door vriendjes bij de oorspronkelijke staatsbanken en gedekt door de ooit communistische rechters. Binnen deze netwerken speelde vriendjespolitiek een grote rol en wie voor een behoorlijke baan ergens aan de slag wilde diende te voldoen aan de criteria van het gesloten netwerk. Dat gold ook bij het rechtssysteem.

Wie iets van de verkiezingszege van PiS wil begrijpen dient te kijken naar de belofte van de partij om het zichzelf beschermende systeem van oud-communisten te breken. Een meerderheid van de bevolking schaarde zich daarachter. Zodra PiS aan de macht was kreeg ze al snel te maken met het Constitutioneel Hof van Polen dat het recht had om nieuwe wetten terug te sturen. Ter vergelijking: in Nederland heeft de Raad van State slechts adviesbevoegdheid. Het Constitutioneel Hof maakte royaal gebruik van haar recht en saboteerde de door PiS gewenste wetten. Terecht probeerde PiS dat recht teniet te doen. De PiS-regering verlaagde verder de pensioenleeftijd van rechters en bedacht andere maatregelen om mensen van buiten de kaste te laten instromen. Voortaan benoemt het parlement de rechters.

Het beleid van PiS is een bedreiging voor de linkse netwerken. Ze kregen gehoor bij Europa. Timmermans (ook links) kreeg de opdracht om de PiS-regering op de knieën te dwingen.

West-Europa begrijpt het niet
Het ongemak van Polen is dat men in West-Europa dat de EU domineert weinig tot niets begrijpt wat er in Polen aan de hand is. Vanuit het eigen West-Europese referentiekader worden de gebeurtenissen in Polen bevooroordeeld geïnterpreteerd en leent men te gemakkelijk het oor aan de Poolse linkse kaste. Achter de grote protesten van links Polen zit de angst voor verlies aan macht en invloed. Links Polen verbergt dat echter achter de kritiek op hervormingen.

Jan, mijn goed geïnformeerde en ervaringsrijke gespreksgenoot, vreest dat de hervormingen te weinig zullen helpen om echte veranderingen tot stand te brengen. Hij verwijst naar Tsjecho-Slowakije waar na de Wende wel alle oud-communisten boven een bepaalde rang collectief werden ontslagen. “We hebben de hulp van de EU juist nodig voor grondige hervormingen, maar zelfs in mijn stoutste dromen zal dat er niet van komen.” In zijn beoordeling doet de EU net zo hard aan vriendjespolitiek als waar men in Polen tegen strijdt. Democratie kan niet verhinderen dat machtssystemen een te grote invloed hebben. Jan is een cynisch man geworden en claimt dat dit voor veel van zijn collega’s geldt.

Optimisme
Polen is een betrekkelijk jonge democratie die worstelt met zijn verleden en waar het er nogal eens rauw aan toe gaat. De gesprekken die ik heb gevoerd geven echter reden tot optimisme. De weerzin tegen de alomtegenwoordige corruptie is zo omvangrijk dat dit op de lange duur de doorslag zal geven. De Polen hebben geduld nodig. En in Europa zal men geduld met Polen moeten hebben. Ze zijn op de goede weg: afrekenen met de corrupte cultuur die onder het communisme is ontstaan.

Polen geschorst door de ENJC
Polen is zoals verwacht geschorst als lid van het Europese Netwerk van Raden voor de Rechtspraak (ENJC). In Polen haalt men daarover de schouders op. Veel te betekenen heeft het niet. Het maakt echter nogmaals duidelijk dat het wanbegrip over de situatie in Polen in West-Europa groot is. In de Poolse samenleving behoort een rechter tot de meest geprivilegieerde beroepsgroep. Rechters werden in Polen benoemd bij coöptatie waarbij kandidaten uit de in de communistische tijd gevormde netwerken bevoordeeld werden.  Dit leidde tot een bevooroordeelde rechtsspraak, waarvan de onafhankelijkheid niet gewaarborgd was. Nu het benoemingsrecht aan het parlement is toegewezen wordt gevreesd voor een andere vorm van bevooroordeelde benoemingen. In Polen wordt daar niet zwaar aan getild. Integendeel. Rechters worden nog steeds opgeleid door andere rechters en rechters dragen kandidaten voor. De verwachting is dat bij de voordrachten er meer rekening wordt gehouden met de wens tot een breder benoemingsbeleid. Het parlementaire recht is daarbij een stok achter de deur. In Polen wordt het gezien als een noodzakelijke maatregel om het gegroeide kastensysteem te doorbreken.

---

Dit artikel verscheen eerder op Peter’s Blogboek