Bureaucratie is onder meer alle gedrag van de overheid dat voortvloeit uit regels en niet is gericht op de concrete problemen waarmee de organisatie wordt geconfronteerd. Bijvoorbeeld uit de wens om ‘gelijke gevallen’ ‘gelijk’ te behandelen.

Bureaucratie leidt op den duur onvermijdelijk tot slecht bestuur en ontevredenheid bij de bevolking. Regels kunnen onmogelijk alle gevallen dekken waarvoor ze gemaakt zijn. Soms maakt dat niet zo veel uit omdat de onbedoelde gevolgen niet van voldoende gewicht zijn om je over op te winden. Maar het kan ook anders. Dan leidt het toepassen van regels tot heel ongewenste gevolgen en zijn de gevallen waarop ze van toepassing worden verklaard zo ongelijk dat de gelijke behandeling als onduldbaar onrechtvaardig wordt ervaren.

Veel van dat soort bureaucratie kan worden vermeden door aan degenen die regels moeten toepassen wat meer beleidsvrijheid te laten. De functionaris kan dan zien wat de gevolgen zouden zijn van een letterlijk toepassing en de regel dan zo interpreteren dat de uitkomst de rechtvaardigheid dient en tegelijk ook de oorspronkelijke bedoeling van de wet.

Vroeger deed men dat in de belastingdienst en het werkte in de meeste gevallen heel behoorlijk, vond ik. Maar die beleidsvrijheid, waarvoor de Duitsers het mooie woord Freises Ermessen hebben uitgevonden, kan ook tot ongelijkheid in de uitvoering leiden, tot vriendjespolitiek en in het ergste geval tot corruptie. Ook wordt zoiets soms noodgedwongen overgelaten aan mensen die het overzicht missen om te bepalen wat een redelijke interpretatie is of een rechtvaardige uitkomst.

Regelgeving heeft in de praktijk een ingebouwd zelfversterkend effect. Wanneer een bestaande regel in de praktijk niet goed blijkt te werken heeft de regelmaker niet de neiging om meer bevoegdheden te geven aan de uitvoerder maar om een nieuwe en speciale regel te maken voor de gevallen waar de oudere regel niet werkte. Die regel heeft dan ook weer onvoorziene en ongewenste gevolgen en lokt op haar beurt weer nieuwe regels uit en dat leidt dan tot een eindeloze regressie.

Het lijkt duidelijk dat aan het proces van groei naar grotere complexiteit van de regelgeving een natuurlijk einde moet komen en waarschijnlijk zijn we daar in Nederland intussen betrekkelijk dicht bij. Als niemand het geheel meer kan overzien en de oplossing voor concrete gevallen door de uitvoerders niet meer uit de regelgeving zelf kan worden afgeleid, dan komt het op het bordje van de rechter terecht of gaan deskundigen beslissen wat in concreto moet gebeuren. Het aantal rechters en deskundigen wordt uitgebreid, maar langzamer dan de toename van de werkdruk. Het terrein waarop ze werkzaam zijn wordt uitgebreid, ook het aantal zaken neemt toe en hun kwaliteit neemt dan langs twee verschillende routes af: ze raken overwerkt en het selectieproces dat vroeger heel zorgvuldig en effectief was laat meer mensen door die ongeschikt zijn voor hun vak.

Als mensen hun vertrouwen gaan verliezen in de regelgeving dan wordt er geknaagd aan de wortels van de rechtstaat. De rechtstaat is een voorwaarde voor een democratische samenleving en voor burgerlijke vrede. Er is als je het allemaal doordenkt is er daarom geen alternatief voor een bekwaam en betrouwbaar ambtenarenapparaat, inclusief rechters en voor heldere regels die beperkt in aantal zijn.
Aan de stabiele nieuwe regering, die we hopelijk krijgen als de grote politieke verschuivingen van de laatste jaren eindelijk zullen zijn uitgewerkt, zou ik het volgende willen aanraden:

• Schaf alle bestaande regelgeving af per een datum die voldoende ruim in de toekomst ligt. Zeg 15 of 20 jaar. Kijk daarvoor naar de manier waarop Napoleon dat gedaan heeft in de slipstream van de Franse revolutie; die manier werkte.
• Besteed de tussenliggende tijd aan het maken van studies welke regelgeving absoluut nodig is en welke overbodig en voer alleen essentiële regelgeving opnieuw in na ommekomst van de vervaldatum.
• Arrangeer een nieuwe ambtenarenopleiding naar voorbeeld van de Franse grandes écoles en zorg ook voor de benodigde classes préparatoires. Trek de nodige fondsen uit voor de financiering hiervan, bijvoorbeeld voor het aantrekken van buitenlandse docenten, want dat zal nodig blijken.
• Zorg dat de nieuwe ambtenaren klaar staan als de nieuwe regelgeving moet worden uitgevoerd.
• Schaf de leerplicht af en vervang die door een leerrecht. Geef scholen het recht iedereen van de opleidingen te verwijderen die het leerproces van anderen verstoort.
• Zorg voor een competente opvang van delinquente leerlingen. De winst die in het reguliere onderwijs wordt behaald zal ruim voldoende blijken voor het financieren van een aparte opleiding voor degenen die zich daar niet wensen aan te passen.

Een en ander zal leiden tot een samenleving die niet meer gericht zal zijn op de noden van de minstbedeelden, maar die zullen er wel het meeste van profiteren. Een goed besturende overheid en een konkurrenzfähige samenleving is precies wat we nodig zullen blijken te hebben als de problemen van een wereld met overbevolking en uitputting van energie en grondstoffen straks aan de deur kloppen. Een welfare state als we in de tweede helft van de vorige eeuw hebben opgebouwd is niet overeind te houden in een wereld die toenemend gebrek kent en tegelijk open grenzen. We zullen moeten delen met de rest van de wereld of we willen of niet. En dat kunnen we beter door het scheppen van meer kansen en productie dan door het verdelen van een kleiner wordende taart tussen steeds meer mensen.

---

Dit artikel verscheen eerder op het Blog van Toon Kasdorp