Doodstraf
Er zijn de laatste jaren twee heldere essays over het onderwerp doodstraf en levenslange gevangenisstraf geschreven. Een is van de hand van Van Hattum en de ander van Van Laanen.
Beiden zien de levenslange gevangenisstraf als een onvolkomen vervanging van de doodstraf en de doodstraf als ontoelaatbaar. Ik beperk me hier tot het artikel van Van Laanen, van wie ik twee uitgangspunten wil bestrijden.
Het eerste, dat de afwijzing van de doodstraf geen rechtsfilosofische argumentatie zou behoeven en het tweede, dat de rechtvaardiging voor de straf in de zin van het strafrecht uitsluitend zou bestaan uit een behoefte aan vergelding.
In de Verenigde Staten wordt de discussie over de doodstraf nog steeds volop gevoerd en wie die volgt zal niet snel beweren dat zij rechtsfilosofisch gesproken in een luchtledig plaats vindt. Misschien dat Van Laanen en zijn medestanders eens in de Nederlandse vakpers het rapport zouden kunnen bespreken dat aan het begin van deze eeuw aan de gouverneur van Illinois werd uitgebracht over dit onderwerp[1]. Ik verwijs ook naar een artikel op deze site gedateerd 4 april 2016.
Alle filosofische voor- en tegenargumenten kwamen in het rapport aan de orde. Maar het bleek dat het niet de rechtsfilosofische maar de praktische argumenten zijn die de doorslag geven als ginds in de VS in een van de deelstaten tot afschaffing wordt besloten. Wie de wetsgeschiedenis van de afschaffing van de doodstraf in Nederland bestudeert komt overigens tot de conclusie dat minister Modderman in de negentiende eeuw zijn wet op soortgelijke gronden door de Kamer heeft geloodst.
Straf als vorm van wraak namens het slachtoffer of diens nabestaanden is een primitieve maar levende gedachte. Maar wraak als ethisch aanvaardbare maatschappelijke of persoonlijke reactie heeft geen plaats in een humanistische samenleving. Een van de functies van het strafrecht is juist om wraak en ‘eigen richting’ uit te bannen. Maar ondanks de ethische afwijzing van de vergeldingsgedachte is een samenleving zonder strafrecht ondenkbaar. Daarin schuilt een paradox.
De reden voor het bestaan van het strafrecht lijkt te zijn dat zonder normhandhaving er na verloop van tijd geen norm meer is. Zonder effectieve straffen vervlakken de normen die in het strafrecht tot uitdrukking worden gebracht en verdwijnen ze op den duur. Zolang straf en misdaad in de perceptie van de samenleving nauw verbonden blijven wordt de norm gehandhaafd en blijft zij gelden.
Wordt er te weinig gehandhaafd, door gebreken in de opsporing of door verkeerd begrepen clementie, of zijn straf en misdrijf niet langer proportioneel, dan gaat dat ten koste van de norm. Het is gevaarlijk om aan normen eeuwigheidswaarde toe te kennen die, gebeiteld in stenen tafelen, ook zonder menselijke interventie zullen blijven bestaan. Ze kunnen verdwijnen en we zien dat onder onze ogen gebeuren. Niet altijd is dat even erg, maar wel verandert bij iedere verdwijning van een norm ook de samenleving.
Voor normschendingen die in absolute zin als onaanvaardbaar gelden kan een absolute straf als de doodstraf of levenslang als proportioneel worden gezien. Er zijn wel goede argumenten om de doodstraf voor onze samenleving van de hand te wijzen, maar die afwijzing is in sociologische en dus ook in criminologische zin niet een vanzelfsprekendheid. De afwijzing hangt samen met de hoge ethische prioriteit die aan het individuele menselijke leven wordt gegeven. Daarnaast ook met de gelijkheidsgedachte die meebrengt dat we de waarde van ieder leven even hoog inschatten, ongeacht de kwaliteit van dat leven en ongeacht de verdienste die het betrokken individu heeft voor zijn samenleving.
Deze humanistische gedachte is op het eerste gezicht niet erg dwingend of zelfs maar voor de hand liggend. Het leven van een jonge man of vrouw, met een hoge geluksverwachting en bijbehorende sociale waarde voor de omgeving, lijkt niet alleen subjectief veel waard, maar is dat ook in objectieve zin. Meer waard in elk geval dan het leven van een zieke hoogbejaarde of van een ernstig gehandicapte baby. Voor veel mensen staat vast dat een onschuldige meer recht heeft op zijn leven dan een pleger van zware misdrijven.
Het aantal zelfdodingen geeft aan dat veel mensen aan het eigen leven een minder hoge waarde toekennen dan de ethiek van onze samenleving zou doen verwachten. Ook de samenleving zelf is niet consequent: veel risico verhogende gewoonten, zoals het gebruik van scooters op fietspaden, het drinken van alcohol, het gebruik van nicotine en andere drugs, worden sociaal geaccepteerd. De maatregelen ertegen blijven beperkt omdat mobiliteit economisch geboden lijkt of omdat verslavende gewoontes en het daaraan verbonden genot de mensen meer waard blijken te zijn dan een mogelijke verlenging van hun leven.
De waarde die wordt toegekend aan het leven zelf in plaats van aan de besteding van dat leven of aan de continuïteit van de samenleving en het eigen nageslacht is opvallend als je let op de natuurlijke en noodzakelijke eindigheid van ieder individueel leven.
Je zou moeten overwegen dat ook op de waarde van een mensenleven de wet van Gossen van toepassing is, de wet van de afnemende grenswaarde bij toename in getal. Ook brengt een ongeremde groei van de bevolking de ecologie op aarde in gevaar. Maar misschien is het belangrijke punt juist dat de hoge waarde die aan het individuele leven wordt toegekend en de aanvaarding van de gelijkheid van ieders leven een onmisbare bijdrage heeft geleverd aan de positieve kanten van onze samenleving. Dat laatste zou kunnen betekenen dat het loslaten daarvan het weggooien van het kind met het badwater kan blijken te zijn.
Ik vind dat de discussie over proportionaliteit en de effectiviteit van de straf gevoerd zou moeten kunnen worden met alle bijbehorende argumenten en dat de taboesfeer die er omheen hangt doorbroken zou moeten worden.
Dit artikel verscheen eerder op het Blog van Toon Kasdorp
De doodstraf voor moord is goed
Mooi artikel. In alle discussies over de doodstraf en/of levenslang wordt uitgebreid humanitair gesproken over de strafmaat voor het misdrijf, echter nimmer over het humanitaire leed van het slachtoffer of de nabestaanden. Oog om oog, tand om tand,de enige oplossing.