Het probleem dat Tzvetan Todorov aansnijdt in La peur des Barbares houdt ons op verschillende manieren allemaal bezig: bestaat er zo iets als een westerse en een moslim samenleving en zo ja zijn die elkaar vijandig gezind?

Een daar mee samenhangend acuut probleem is of wij mensen met een moslim achtergrond anders moeten behandelen dan mensen met een westerse of een Hindoe of een Chinese achtergrond. Nog preciezer misschien: behandelen moslims ons, de ongelovigen, anders dan geloofsgenoten en zo ja is dat voldoende reden om ook moslims anders te behandelen?

Bij het bestuderen van de problemen doen zich allerhande vragen voor die op zich weer tot nieuwe studies zouden kunnen leiden en waar men eigenlijk van zou verwachten dat de wetenschap daar intussen antwoorden op zou hebben gevonden. Dat blijkt niet of maar heel ten dele het geval te zijn. Vraag één : de moslim cultuur hangt aan de moslim religie. Geldt dat voor alle samenlevingen? Is de westerse cultuur bijvoorbeeld een afgeleide van de christelijke godsdienst of eerder van het humanisme, dat als heersende levensbeschouwing het christendom is opgevolgd? En is het verschil tussen de twee culturen, als dat er is, te herleiden tot de verschillen tussen de godsdiensten of levensbeschouwingen?

Arnold Toynbee dacht van wel. Hij meende dat alle beschaafde samenlevingen ontstaan zijn rond een godsdienst en hij zag het humanisme als een secularisatie van het christendom. Hij zag met andere woorden geen tegenstelling tussen de twee.

Onder godsdienst is in dit verband misschien het beste een gefundeerde levensbeschouwing met metafysische aspecten te verstaan. Ook de oosterse levensbeschouwingen als het Confucianisme en het Boeddhisme zijn vanuit dit gezichtspunt als godsdiensten aan te merken, al zagen de Boeddha en Confucius zelf dat waarschijnlijk anders.

Christenen, Druzen en alawieten, die in het Midden Oosten leven nemen deel aan de moslim cultuur al zijn zij zelf geen moslims en al zien ze grote verschillen tussen henzelf en de moslims. Van de ‘culturele’ moslims die hier komen wonen nemen de beter opgeleiden deel aan de westerse cultuur, maar anderen doen dat niet. Ze doen het met name niet als ze hier in getto’s wonen, als de getrouwde vrouwen de deur niet uitkomen en de kinderen les krijgen op een Koranschool.

Iets dergelijks bestond ooit in het Ottomaanse rijk en nog eerder in het Moorse Spanje, waar op godsdienstige grondslag georganiseerde autonome groepen naast elkaar leefden in een hiërarchisch verband. Dat wil zeggen de moslimgemeenschap voerde toen de boventoon en de andere werden getolereerd.

Historiografie zoals Toynbee die bedreef of sociologie als die van Marx en de Frankfurter Schule zijn een vorm van filosofie, niet van wetenschap. De concepten die daarin gevormd worden kunnen dienen om de stof te ordenen, maar men streeft niet naar terugkoppeling met de realiteit. De filosofie biedt als regel ook geen praktische methoden om stellingen aan de werkelijkheid te toetsen.

Onze landgenoot Pieter Geyl heeft in een serie discussies met Toynbee voor de BBC aangetoond dat er in diens theorievorming van bewijsvoering in strikte zin geen sprake was. Dat neemt overigens niet weg dat Toynbee ’s ideeën doordacht en interessant zijn. Ook al heeft Toynbee zelf geen wetenschappelijk onderzoek gedaan, zijn ideeën zouden wel uitgangspunt kunnen zijn voor een vorm van wetenschappelijk onderzoek, voor zover we tenminste beschikken over de middelen om wetenschappelijk onderzoek te doen in het verleden.

————————————————————————————-

Eerder verschenen op het Blog van Toon Kasdorp