Vaak hoor je mensen tegenwoordig verzuchten dat we op weg zijn naar een burgeroorlog. Dat zou zo maar waar kunnen zijn, maar dat is niet waar dit stuk over gaat. Pas in een volgend deel kom ik er aan toe wat ik hier ga schrijven toe te passen op de situatie van vandaag de dag.

In mijn eerste jaar als geschiedenisstudent kreeg ik de opdracht in de zomer een essay te schrijven over het ontstaan van de Spaanse Burgeroorlog. De literatuur en het onderwerp waren vrij elementair – het was niet langer een onderwerp waarover grote historische controverses werden uitgevochten. Het was een zomer die werd gebruikt om de eerstejaars die niet al hun punten voor dat eerste jaar hadden gehaald de kans te geven wat herstelwerkzaamheden te verrichten, want de universiteit had zich door reorganisaties verplicht iedereen die het niet in één keer haalde te verplichten het gehele jaar over te doen. En men zag al aankomen dat dat niet de goede weg was, maar ik viel er tussenin, zoals dat heet.

Dat u over die Spaanse Burgeroorlog niet veel meer hoort is niet per ongeluk; de Tweede Wereldoorlog biedt een veel duidelijker discours voor politieke toepassingen. Tevens is die Spaanse Burgeroorlog een pronkstuk van rechtlijnigheid, de oorzaken zijn kristalhelder en het verloop van de oorlog eveneens. Uit die oorlog is bovendien zoveel literatuur voortgekomen (van deelnemende schrijvers en progressieve journalisten die er erg dicht boven op zaten), dat geen mens in redelijkheid kan beweren dat er aan welke kant dan ook goeden of slechten waren. Er resteerden alleen minder goeden en minder slechten, waarbij die kwalificaties vooral worden ingegeven door de persoonlijke sympathie van de beschouwer. Het einde is ook algemeen bekend: de nationalisten wonnen, en Franco regeerde Spanje 36 jaar totdat hij met zijn dood de weg naar herstel van de Spaanse democratie mogelijk maakte. Een democratie waarop overigens best veel aan te merken is dat je Franco niet kunt aanwrijven.

De jaren vóór de Burgeroorlog uitbrak zijn waar het interessant wordt. Spanje was buiten de Eerste Wereldoorlog gebleven, maar de nasleep daarvan had het land niet onberoerd gelaten. Politiek gistte het zoals ook elders in Europa. Er was een koningskwestie, de tamelijk autocratische koning ging in ballingschap en er kwam een republiek. Wat in die republiek politiek gebeurde was een weerspiegeling van wat in Duitsland de val van Weimar betekende: het politieke midden versplinterde, en smolt weg naar zowel linkse als rechtse partijen. Als traditioneel oerconservatief christelijk land waren de tegenstellingen hierdoor in Spanje scherper dan in de West-Europese democratieën als Frankrijk, België en het UK. Bovendien had het leger in Spanje een bijna Zuid-Amerikaanse status behouden, hetgeen betekent dat de mening van een generaal hoger wordt aangeslagen dan die van een gewoon burger die er ook niets van snapt.

Begin februari 1936 won het linkse Volksfront de Spaanse verkiezingen, en al in juli deed het leger een staatsgreep. Doordat die maar half lukte greep het verdeelde land naar de wapens, en de rest is zoals dat heet geschiedenis.

Waardoor versplinterde dat centrum? Laat ik eerst zeggen dat dat niet iets is waarvan je één groep specifiek de schuld van moet willen geven. Het was in Spanje een gevolg van het spanningsveld, waarin progressieven toen ze aan de macht kwamen probeerden sociale hervormingen met dusdanig legislatief geweld door te drukken, dat ze een tegenreactie opriepen van een deel van de Spaanse bevolking dat daar niet aan toe was of zich er onevenredig door benadeeld voelde. Als die groep maar groot genoeg wordt, wordt èlke maatschappij zodanig instabiel dat ze er toe neigt uiteen te vallen. Dat is in een paar woorden wat in Spanje gebeurde. De burgeroorlog was in de eerste plaats een gevolg.

Als je dat politiek gaat analyseren ontkom je er niet aan te constateren dat het politieke midden scheurde omdat de flanken elk een andere kant uit bewogen, en de afstand daartussen te groot werd om de leegte van het ontbrekende midden nog te kunnen overbruggen.

–Wordt vervolgd–