Zal de samenleving post COVID-19 weer gewoon – hetzelfde – worden als we gewend waren? Waarschijnlijk is het niet. Deze analyse van dr. Manfred Gerstenfeld laat dat zien.

EXECUTIVE SUMMARY

In tijden van grote onzekerheid is het strategisch belangrijk om vooruit te kijken naar noodzakelijke stappen voor toekomstig succes, en de punten te definiëren op welke men acht dient te slaan bij het formuleren van nieuwe politieke keuzes. Door nauwkeurig ontwikkelingen te volgen, en het overzicht te vergroten door steeds nieuwe zaken van belang in de analyse op te nemen, kan men een beter beeld ontwikkelen van de toekomst zoals die op het punt staat zich te ontrollen. Hoe langer de COVID-19 pandemie duurt, des te waarschijnlijker het is dat deze maatschappelijke ontwikkelingen grote afwijkingen van eerder bestaande structuren te zien zullen geven.

Hoe langer de COVID-19 pandemie duurt, hoe waarschijnlijker het is dat de wereld er aanzienlijk door zal veranderen. De economische krimp was in veel landen zeer ingrijpend en vond vrijwel van de ene dag op de andere plaats. De voorspelling van een snel herstel volgens het V-model – een herstel dat even snel zou zijn als de krimp plaatsvond – heeft zijn beperkingen is al gebleken

De beide poten van de V zullen niet identiek zijn. Niet alle sectoren van de economie zullen in staat zijn even snel te herstellen – voor sommige zal herstel zelfs niet of nauwelijks mogelijk blijken. Post COVID-19 werkloosheid zal daarom in veel landen substantieel hoger zijn dan voor het uitbreken van de pandemie, en ook qua getroffen werknemers ongelijk verdeeld zijn.

Sectoren van de economie waarbij persoonlijk contact een belangrijke rol speelt, zijn uit de aard van de maatregelen der bestrijding nu al zwaarder getroffen. Een grotere werkloosheid in sectoren als toerisme, reizen, en horeca en verwante bedrijfsactiviteiten ligt voor de hand. Ook de toeleveranciers in deze sectoren zullen daardoor harder dan gemiddeld getroffen worden.. Bill Gates bracht in herinnering:

Gedurende de Spaanse griep honderd jaar geleden verkeerde in een oogwenk de gezondheidscrisis in een economische crisis, een voedselcrisis, en een behuizingscrisis. Alles bleek economisch invloed te hebben op alles.

Ook zullen niet alle leeftijdsgroepen evenredig worden getroffen. Werknemers boven de 50 die worden ontslagen zullen het in een aanbodmarkt moeilijker hebben weer werk te vinden dan jongeren.

Dit betekent echter niet dat het leven voor jongeren er de komende jaren eenvoudiger op zal worden. Ook jongeren die zonder werkervaring nu de arbeidsmarkt betreden zal het niet makkelijk vallen een baan op hun eigen niveau te vinden. Gedurende de pandemie werden in veel landen traineeships afgebouwd. Dat traineeships post COVID-19 weer in dezelfde omvang worden aangeboden lijkt onwaarschijnlijk. Cijfers uit de USA  geven bovendien aan dat meer vrouwen dan mannen hun baan hebben verloren, en dat zal eveneens gevolgen hebben,

Ook vóór het uitbreken van COVID-19 werd al verwacht dat de werkgelegenheid voor mensen zonder goede vooropleiding steeds verder zou afnemen, en die trend kan door de pandemie zijn versneld en versterkt. Grotere werkloosheid leidt altijd opnieuw tot een sterkere onderhandelingspositie van werkgevers tegenover werknemers en vakbonden

Wat betreft de migratiedruk lijken twee tegengestelde ontwikkelingen te zullen plaatsvinden. De ene is dat nog meer mensen dan voorheen zullen proberen Europa te bereiken om asiel of recht van immigratie te verkrijgen, de andere is dat de bereidheid binnen Europese staten hen dat te verschaffen verder zal afnemen. Die bereidheid stond al in toenemende mate onder druk, en zal vermoedelijk politieke consequenties in die richting krijgen. Immigranten zonder bruikbare specifieke vaardigheden worden door al aanwezige lage lonen werknemers als directe concurrentie beschouwd voor een gekrompen aanbod.

Er speelt meer mee. Zo zagen expats Singapore lange tijd als een aantrekkelijke plek om te werken, maar door de COVID-19 recessie stimuleren de autoriteiten in die stadstaat nu een voorkeur voor lokaal personeel boven buitenlandse krachten.

Overheden hebben gedurende de pandemie beslissingen moeten nemen op basis van beperkte – vaak zelfs onvoldoende – informatie. Dat heeft – per land verschillend – geleid tot vaak slecht beleid, dat het algemene vertrouwen in de overheid verder zal doen afnemen.

Overheidsingrijpen kan daardoor niet snel terugkeren naar hetzelfde niveau als voor de crisis. Autoriteiten die grootschalig hebben ingegrepen zullen daarentegen om economische redenen niet in staat zijn dat beleid snel af te bouwen. De mensen die verantwoordelijk waren voor dit beleid waren daarvoor niet gekozen. Aangezien geld niet oneindig beschikbaar is, zal de begrensde beschikbaarheid leiden tot felle discussies over wat prioriteit moet krijgen. Zoals bijvoorbeeld het verschaffen van werkloosheidsuitkeringen van groter belang zal worden gevonden dan het financieren van een uitgebreid cultureel leven. Maar hoe lang kan een kwalitatief hoogstaand cultureel leven voortbestaan zonder financiële hulp?

Dit zijn slechts zaken die in de eerste fase na de pandemie aan de orde zullen komen, maar de impact van de beslissingen die hierover worden genomen zullen langlopende maatschappelijke gevolgen krijgen. Een belangrijke vraag wordt ook wat de politieke gevolgen zullen zijn. Zullen de politieke uitersten aan invloed winnen? Intergenerationele spanningen zullen ook groter worden, en veel werkloze jongeren zullen wegen zoeken om druk op overheden uit te oefenen.

Pre-COVID-19 werd veel geredeneerd vanuit de gedachte van een doordruppel economie, waarbij de welvaart van de economisch hoogste klassen de lagere klassen bereikt door de uitgaven die zij doen, waarmee de economie op gang blijft, zodat uiteindelijk de hele bevolking mee profiteert. Ook als dit geen volledig correcte weergave van het economische proces zou blijken, waren de lagere economische klassen in ieder geval in staat hun bestaansniveau vast te houden. Dat zal niet langer zo werken. Veel mensen zullen economisch harde klappen krijgen.

Dan zijn er de mensen die zich afvragen of de wereld na de pandemie een betere plek om te leven zal zijn? Zal de wereld die zich dan vormt meer ontspannen, vredelievender en milieubewuster zijn? Het antwoord wordt gegeven door economische voorspoed die al dan niet terugkeert. Maar in landen waar een terugkeer naar oude welvaartsniveaus een worsteling blijkt, zullen spanningen eerder toe- dan afnemen.

Dat mensen als de crisis voorbij is met een paar jaar zullen zijn vergeten wat er gedurende die pandemie gebeurde is wensdenken. Integendeel, de tijdens de crisis toegenomen onrust zou heel wel het beginpunt van meer politiek gemanoeuvreer en verdergaande burgerlijke ongehoorzaamheid kunnen betekenen – ook op heel andere onderwerpen dan met gezondheid of economie verbondene.

Extremisten blijven sombere voorspellingen doen. De radicale Sloveense filosoof Slavoj Zizek meent dat door de overheden genomen maatregelen tijdens de COVID-19 uitbraak een eerste stap zullen zijn naar een  dwingender overheidsoptreden, met mogelijk een nieuw soort communisme tot gevolg. Zizek stelt dat de recente bemoeienis van overheden met de productie van middelen die de minimumvereisten voor overleving van alle niet-werkenden moeten garanderen tegen de marktwerking in, daarvoor een aanwijzing is. Volgens Zizek zijn dit communistische maatregelen, en dat houdt volgens hem in dat de ultieme keus voor de toekomstige maatschappij zal gaan tussen een nieuwe vorm van communisme of barbarij.

Ook is er druk om milieumaatregelen te laten prevaleren, die een botsing met economische overwegingen tot gevolg zal hebben. Hoe dit conflict zich zal ontwikkelen valt niet te voorspellen.

Om diverse redenen moet ook aandacht worden gegeven aan de ontwikkelingen op universiteiten. Een van de redenen van hun succes als instituten is de wens van werkgevers mensen met zoveel mogelijk verschillende opleidingen te kunnen contracteren, hoewel wat die opleidingen precies inhielden minder relevant blijkt te worden gevonden. et kan ook zijn dat met zoveel werkloze jongeren een groter deel de universiteit gaat bezoeken omdat ze geen betere tijdsbesteding hebben.

Anderzijds moeten universiteiten enige structurele problemen in de ogen zien. De afgelopen jaren is de concurrentie op de educatieve markt sterk toegenomen. Er bestaan meer opleidingen via internet die studenten van een brede algemene ontwikkeling voorzien dan voorheen. Ook zijn topuniversiteiten in toenemende mate op deze markt actief. On line studeren bij een selectie van topinstituten heeft als nadeel dat dit niet tot een erkend diploma opleidt dat de student bij sollicitatie kan tonen – zelfs als men een certificaat ontvangt van de behaalde resultaten in gevolgde vakken. De eenvoudiger toegang via internet tot dergelijke topinstituten zal een geduchte concurrent van minder hoog aangeschreven universiteiten gaan blijken.

De pandemie heeft universiteiten gedwongen nieuwe lesformules te ontwikkelen. Tijdens de middeleeuwen reisden studenten van universiteit naar universiteit om van de beste docenten les te krijgen. Bill Gates zei hierover;

Voor de leergierige student is dit de beste tijd om te studeren, omdat de continue mogelijkheid je kennis te vergroten of bij te spijkeren via online lessen en podcasts het onderwijs beter maakt dan ooit..

Er zijn meer redenen om dit aan te nemen. De pandemie heeft universiteiten gedwongen meer lessen on line te geven middels internetcolleges of werkgroepen via Zoom.Waarom hetzelfde betalen voor on line lessen als voor colleges waarbij de docent live aanwezig is? De komende tijd zullen we op dit punt nieuwe ontwikkelingen zien bij de start van het nieuwe academisch jaar.

Een ander maar niet onbelangrijk onderwerp is indoctrinatie. Hoewel universiteiten theoretisch plaatsen zijn waar men zijn kennis vergroten kan, is dat niet noodzakelijk een gevolg van het volgen van lessen in de humaniora en sociale wetenschappen aan diverse universiteiten. Docenten worden vaak betrokken uit een relatief kleine groep kandidaten, die worden primair worden geselecteerd op hun ideologische overtuigingen – doorgaans linksig. Dat is in hun lessen voor een deskundige goed merkbaar. Ook mag niet genegeerd worden dat er academische professies zijn waarnaar op de arbeidsmarkt weinig vraag is, en waarvan universiteiten meer afgestudeerden leveren dan in die professies aan het werk kunnen. Met de afnemende vraag naar mensen zonder arbeidservaring kan dit een probleem worden. Een reorganisatie van veel universiteiten was reeds lang noodzakelijk; de pandemie zou universitaire besturen kunnen dwingen tot daden.

Op de lange termijn is nog een ander groot probleem ontstaan door de economische indolentie, waarbij veel is geleend en ingeteerd om deze tussenperiode te overleven: een aanzienlijk gegroeide schuld, zowel voor overheden als privépersonen. Voor degenen die die schulden uiteindelijk op zich moeten nemen is dat voor de nabije toekomst nog geen issue; voorlopig zijn ze nog te jong (of zelfs nog niet geboren) om in verkiezingen hun stem te mogen laten horen

---

Dit artikel over de gevolgen van de COVID19-pandemie verscheen eerder als BESA Center Perspectives Paper No. 1,759, op 25 september 2020.

Vertaling uit het Engels door Pim Beaart

---

Dr. Manfred Gerstenfeld is Senior Research Associate van het BESA Center, oud-voorzitter van het Steering Committee van het Jerusalem Center for Public Affairs en auteur van The War of a Million Cuts. Hij ontving onder meer de 2019 International Lion of Judah Award van het  Canadian Institute for Jewish Research als erkenning dat hij de leidende internationale expert is op het gebied van eigentijds antisemitisme.