De afgelopen zestig jaar verdween religie als politiek en maatschappelijk bindmiddel vrijwel volledig, tegelijk met de bloei van de parlementaire democratie. Wat is – indien aanwezig – de logica daar achter?

Eind negentiende eeuw ontstonden de eerste politieke partijen op religieuze basis, vaak ter verdediging van kerkelijke dogma’s tegen al te liberale hervormingsdriften. Maar door die dogma’s politiek te gaan verdedigen, kwamen ze tijdens verkiezingen impliciet ter discussie. En als men er eens tegen stemde verging de wereld niet – waardoor de religie zelf langzaam begon te vergaan, want het verlies aan dogmatische vastigheid bleek geen maatschappelijke gevolgen te hebben.

De krimp van religieuze partijen, die in vooroorlogs Nederland lang circa 50% van de stemmen haalden, kon daarmee in een logische conclusie uitmonden: eerst een fusie en vervolgens een verdere verschrompeling. De fusie tot het CDA in 1975 was een expliciete, tweede erkenning van het onbelang van kerkelijke dogma’s. Primair was het een poging tot machtsconsolidatie. Dat daarmee ook een stap werd genomen richting ontkenning van kerkelijk – en indirect religieus – belang leek niet iedereen ten tijde van die fusie te beseffen. Toch pakte dit in de praktijk wel zo uit.

Door kerkelijke dogma’s politiek te gaan verdedigen werd de pretentie van algemene geldigheid ondergraven. Door tegen hun vertegenwoordigers te kunnen stemmen werd ontkerkelijking vooral psychisch eenvoudiger. De katholieke kerk leek dat lang nog het best te begrijpen. Zo werd in Italië door de paus lang tegengehouden dat er een christendemocratische partij werd opgericht. Toen die eenmaal ontstond – na WO II – was zij weliswaar heel succesvol, maar dat zij tegelijkertijd maatschappelijk onder druk stond had ook haar weerslag op de manier waarop het electoraat de kerk beschouwde. Dat ondergroef op haar beurt weer de maatschappelijke positie van de katholieke kerk, aangezien het feilen van de christendemocraten ook haar direct werd aangerekend. Zowel objectief als moreel.

Samenvattend kun je naar mijn gevoel zeggen dat een democratische vertegenwoordiging van een religieus gedachtegoed op langere termijn dat gedachtegoed slechts schaden kan. Zeker, zodra dergelijke partijen tot de macht worden geroepen. Het CDA is een voorbeeld pur sang. Omgekeerd lijkt ook het geloof in de sociaaldemocratie een eroderende werking te hebben beleefd op de partij die haar gedachtegoed geacht werd te dienen.

Dat een partij als de SGP een goed voorbeeld is hoe je je gedachtegoed conserveert mag duidelijk zijn – het is altijd een getuigenispartij gebleven. En heeft zich om die reden nooit veel zorgen hoeven maken over een verwijdering van haar basis die tot electorale achteruitgang leidde. Het is daarom een interessante lakmoesproef de ChristenUnie in de gaten te blijven houden. Haar regeringsdeelname in 2006-2010 zou je nog als incident kunnen beschouwen, maar als zij er ditmaal opnieuw uitkomt, ditmaal met VVD & D66 aan boord, dan moet zij maar afwachten of zij met haar koers op het ruime politiek sop niet tegelijkertijd de religieuze basis onder haar overtuigingen verliezen zal.

De wijze waarop de kerken die haar basis vormen dat deels al deden voorspelt wat dat betreft weinig goeds.