Vanmorgen kwam ik een leuk stukje tegen op De Bicker, dat suggereert dat een Amerikaanse ex-politicus de reden achter de onafhankelijkheidsdrang van bijvoorbeeld Catalonië heeft gemist: (relatieve) rijkdom.

Maar wat ex-politicus zelf Joseph S. Nye schrijft zit dichter op het verhaal. De voetnoot van De Bicker is juist een voorbeeld van de eeuwige kwestie dat een correlatie geen causaal verband bewijst.

De insteek van Nye is het recht op zelfbeschikking, en dat zal bij mensen met een bredere historische kennis al snel wat alarmbellen doen rinkelen. Want zelfbeschikkingsrecht en onafhankelijkheid zijn twee verschillende zaken, al worden ze geregeld door elkaar gehaald. Maar zeker is dat je voor een afscheiding een organisatie nodig hebt, en organisaties kosten geld. Een zekere rijkdom is dus beslist een voorwaarde, en nu zou een tweede alarmbel af dienen te gaan: hoe zat het dan met de onafhankelijkheid die veel Afrikaanse staten verwierven rond 1960? Om die laatste eerst even kort te sluiten: dat ging vaak om lokale onruststokers die zelf macht uit wilden oefenen, en de verleners van die onafhankelijkheid waren dolblij er zo van af te komen, want dat de koloniën in Afrika voor de Europese staten niet rendabel waren is een vastgesteld feit.

Hiermee zijn we al wel een stapje verder naar de oplossing van de correlatiefout: de wens tot onafhankelijkheid is geen direct gevolg van welvaart (die Afrikaanse landen waren als kerkratten zo arm), maar de drang tot onafhankelijkheid hangt er wel mee samen (met ander woorden, de correlatie is er zeker). Maar de correlatie met het willen uitoefenen van macht is sterker, en leidt tot het causale verband dat Nye ook inderdaad comstateert. Als andere machthebbers in de weg zitten moet je die verwijderen (revolutie), of je eigen regio afscheiden. En daarmee raken we de kern van de kwestie: de onafhankelijkheidsdrang in veel nieuwe staten is gebaseerd op groeiende welvaart die niet automatisch werd vertaald maar groeiende medezeggenschap van de lokale elite. Het is die niet-automatische vertaling naar evenredig groeiende medezeggenschap die cruciaal is. Die relatieve welvaart is niet meer dan een middel. De oorzaken zijn verschuivende machtsevenwichten.

Dit overziende dient u te beseffen dat de drang naar afscheiding door elites van economisch groeiende polen een universele is. Tenzij die polen al aan het roer staan is het een onvermijdelijk proces. Wat die situatie vrijwel perfect beschrijft is de geschiedenis van België sinds 1830. Aanvankelijk werd de macht in België uitgeoefend door de Franstalige elite van het land, die ook de industrialisatie (België was het tweede geïndustrialiseerd eland ter wereld) voor haar rekening nam en daar extreem rijk mee werd. Over afscheiding werd niet gesproken, want de rijkste leden van de elite regeerden België. Dat veranderde na de Tweede Wereldoorlog. De oude Belgische industriegebieden werden rust belts waaruit niets goed meer voortkwam. Wel veel armoede, die door het nieuwe rijkste deel van het land moest worden gelenigd: door Vlaanderen. Maar de Vlaamse elite domineert België nu weliswaar, maar bij lange na niet zoals de Franstaligen dat ooit deden. En nog steeds voelt Vlaanderen zich daardoor achtergesteld, niet zelden volkomen terecht. En waar is de roep binnen België om afscheiding het grootst? In Vlaanderen, inderdaad.

De door Nye genoemde voorbeelden Catalonië, Koerdistan en Schotland illustreren de betrekkelijkheid van drijvende economische motieven, die zijn niet meer dan een tussenstap. Wat dit wel toont is dat redenaties in de westerse denkwereld nog altijd te sterk geneigd zijn zich te fixeren op welvaart als fundamentele factor voor naijver. Grotere welvaart maakt tijd en ruimte vrij voor het ontplooien van andere belangen, en die leiden al snel naar een grotere zelfmanifestatie. Wie daarin geremd wordt neigt tot rebellie, maar als een lokale elite direct en probleemloos tot de macht wordt toegelaten is de kans daarop veel minder. Probleem blijft dat juist die nieuwe elite eerder boven komen drijven dan hun mars door instituties is voltooid. Dat vertroebeld een juiste inschatting van het plaatsvindende proces.