De Nederlandse overheid verzamelt massaal data over burgers (‘sleepwet’) en deelt deze in ruime mate, in strijd met wat in het parlement werd beloofd. Raymond Peil pleit voor strenger toezicht en een betere verantwoording.

De gretigheid waarmee Nederlandse overheidsdiensten informatie over burgers verzamelen is ongekend. Is dat erg, want u heeft niets te verbergen? Daar kunt u niet al te zeker van zijn want met meer en meer persoonlijke data groeien de kans en risico dat u gevolgd wordt, verdacht kunt worden of wellicht worden opgepakt voor een onschuldige handeling waarvoor de zogenaamde ‘Sleepwet’ (die nota bene in een referendum werd verworpen) niet is bedoeld en niet gebruikt zou mogen worden. Zeker nu de regering ook bezig is om ‘ongewenste’ berichten op de social media strafrechtelijk aan te pakken raakt het zwerk bewolkt van onheil.

De AIVD en de MIVD stofzuigeren zoveel data naar binnen dat ze die onmogelijk allemaal snel op relevantie kunnen beoordelen, constateerde de Commissie van Toezicht op de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten (CTIVD) eerder dit jaar in twee zeer kritische rapporten.

Sinds de invoering van de Wet op de inlichtingen -en veiligheidsdiensten 2017 (beter bekend als ‘de sleepwet’) mogen de inlichtingendiensten op grote schaal data verzamelen en bewaren. Als dat door een hack gebeurt, moeten de diensten de bulkdatasets ‘zo spoedig mogelijk’ – dat wil zeggen: binnen anderhalf jaar – beoordelen op relevantie. Dat is een belangrijke wettelijke eis omdat verreweg de meeste personen die in die datasets voorkomen volkomen onschuldig zijn.

‘Relevante’ data
Daar hebben de inlichtingendiensten een trucje op bedacht: ze verklaren bepaalde bulkdatasets in hun geheel of grotendeels ‘relevant’ zodat ze de data kunnen blijven bewaren. ‘De wet biedt hiervoor geen ruimte,’ schrijft de CTIVD, die deze ‘kunstgreep’ als ‘onrechtmatig’ beoordeelt.

Dat geldt ook voor het massaal verzamelen van passagiersgegevens. Daarbij hebben de AIVD en MIVD onvoldoende waarborgen toegepast en ook dat is volgens de CTIVD ‘onrechtmatig’. Er is geen strikt autorisatiebeleid en er heeft geen evaluatie plaatsgevonden of de bewaarde gegevens nog van betekenis zijn. Er zijn dan ook nog geen gegevens verwijderd sinds de wet van kracht is geworden.

Kortom: alle zorgen die de tegenstanders van de sleepwet hadden, zijn uitgekomen. Dit is het zoveelste kritische rapport van de CTIVD over de wet. De toezichthouder concludeert dat de ‘risico’s op onrechtmatig handelen van de diensten’ veroorzaakt zijn door ‘onvoldoende aandacht voor de implementatie van de wet’’ Er is dus een wet doorheen gedramd die op grote schaal onze privacy schendt, zonder dat we weten of het verzamelen van al die data effectief is.

Leger ingezet
Eerder deze maand bleek dat ook het leger zelf de regels aan laars lapt , zo meldt NRC Handelsblad:

“De Nederlandse krijgsmacht heeft sinds de Corona-uitbraak heimelijk op grote schaal informatie verzameld over de Nederlandse samenleving en die geduid en verspreid in rapporten. Daarbij hebben militairen zich maandenlang verdiept in het gedrag van maatschappelijke groepen als Viruswaanzin en Gele Hesjes en het als ‘alternatief’ aangeduide medium Jensen.nl in de gaten gehouden. Ook hebben ze de distributiepunten van de papieren uitgave De Andere Krant in kaart gebracht”,

Grote hoeveelheden data over de meest uiteenlopende onderwerpen – van pollen tot faillissementen – belandden in een door defensie gebouwd computersysteem om er geautomatiseerd een Corona-golf of maatschappelijke onrust mee te voorspellen. Dit blijkt uit een reconstructie van het Land Information Manoeuvre Centre (LIMC), een eenheid die defensie half maart oprichtte om zicht te krijgen op de Corona-crisis en de verspreiding van desinformatie. Defensie wilde al langer een centrum om te kunnen experimenteren met informatie als wapen en greep de pandemie daarvoor aan, wat overigens ook de natte droom van minister Ollongren schijnt te zijn.

Een krijgsmacht die op eigen grondgebied onderzoek doet naar de eigen bevolking is omstreden, ook omdat defensie op Nederlands grondgebied niet veel mag. Ze mag bijvoorbeeld de politie, een ministerie of inlichtingendienst bijstaan als die erom vraagt. Militairen handelen dan volgens de regels en onder toezicht van die instantie. In dit geval handelt het LIMC op eigen initiatief.

Geen taak, geen mandaat
“Grenzen stellen aan datahonger”, zegt ook prof. mr. dr. Jan Jaap Oerlemans in zijn inauguratierede als bijzonder hoogleraar op het gebied van Inlichtingen en Recht aan de Universiteit Utrecht. Het gaat hier om de “bescherming van de nationale veiligheid in een democratische rechtsstaat”. Hij beklemtoont dat de AIVD primair bestaat voor het tegengaan van spionage en ongewenste buitenlandse inmenging, het tegengaan van terrorisme en het tegengaan van links- en rechts-extremisme.

“Bij terrorisme vooral richt de AIVD zich vooral op het jihadistisch terrorisme, omdat hiervan nog steeds de grootste dreiging voor de nationale veiligheid van Nederland uitgaat.”

Dat betekent dus ook dat de inlichtingendiensten en het leger geen taak en geen mandaat hebben om Robert Jensen of Willem Engel in de gaten te houden, laat staan dat het militairen De Andere Krant stiekem in de gaten houden. Bovendien: “De inzet van agenten is één van de vele bevoegdheden die de AIVD en de MIVD mogen inzetten voor hun taakuitvoering. Sterker nog, de diensten hebben de meest vergaande bevoegdheden van alle overheidsinstanties (afgezien van de Krijgsmacht) die zijn neergelegd in gedetailleerde wetgeving”, aldus Oerlemans in zijn oratie.

De noodzaak tot een strenger toezicht bleek onlangs weer doordat de Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD) doelbewust informatie heeft achtergehouden aan de Toetsingscommissie Inzet Bevoegdheden (TIB). De toezichthouder heeft de geheime dienst daardoor “zeer waarschijnlijk” onterecht toegang gegeven tot een ingrijpende bevoegdheid, zegt voorzitter Mariëtte Moussault dinsdag in gesprek met NU.nl. De TIB is in 2018 in het leven geroepen met de komst van de nieuwe Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten (Wiv) en controleert of een minister terecht akkoord heeft gegeven voor een ingrijpende bevoegdheid, zoals het hacken van computers of het afluisteren van telefoonverkeer. Zonder toestemming van de TIB mag de AIVD dat niet doen.

Fiscus over de grens
De datahonger beperkt zich echter niet tot de inlichtingendiensten en het leger. Een bekend voorbeeld is ook de belastingdienst en het al vele malen genoemde toeslag-schandaal met de kinderopvang. Ook de fiscus verzamelde én gebruikte data toen op onrechtmatige, strafbare wijze. De fiscus krijgt daarvoor advies van dataspecialisten. Eén van die analisten legde eens bij een presentatie uit dat je de belastingmoraal van burgers, hoe ze zich fiscaal gaan gedragen, kunt voorspellen aan de hand van hun muziekvoorkeuren. ‘Door bijvoorbeeld naar iemands Spotify-playlist te kijken.’ Vandaar dat de data-analist de Belastingdienst adviseert die afspeellijsten op te vragen.

Bij de politie zien we inmiddels ook laakbare praktijken, sinds zij zich bezighoudt met maatschappelijke ontwikkelingen rond het Corona-virus. Dat ondervond Flavio Pasquino van het YouTube-kanaal BLCKBX. Hij kreeg een wijkagent aan de deur in Edam vanwege de video’s op zijn kanaal. Pasquino maakt interviews waarin hij met zijn gasten – doorgaans critici van het Corona-beleid – de maatregelen rond het Corona-virus bediscussieert. Dat riep vragen op bij de wijkagent van Pasquino. Zij wilde weten waarom Pasquino filmpjes met complotdenkers online zet, ‘mensen die het tegenovergestelde doen en denken wat de overheid verwacht’. Hoewel de wijkagent beweert op eigen initiatief aan de deur klopte, blijkt het toch van hogerhand te komen, van de Staf Grootschalig en Bijzonder Optreden (SGBO), een politie-eenheid die zich ook bezighoudt met de demonstraties van de boeren.

Hugo wil ook data
In het kader van dit verhaal mogen we onze topminister Hugo de Jonge niet vergeten, die al tijden zeurt om onze telefoondata, die hij – naar het zich laat aanzien – ook via de corona app binnen probeert te harken. Om inzicht te krijgen of ingevoerde Corona-maatregelen effect hebben, maakt de overheid gebruik van naar eigen zeggen geanonimiseerde locatiegegevens van Google. Via de openbare Mobiliteitsrapporten COVID-19 zijn trends te zien van het aantal winkelbezoeken, bezoek aan parken en andere locaties. Beweerd wordt nu dat de data van Google niet nauwkeurig genoeg zijn, en er zou volgens hem gebruik moeten worden gemaakt van telefoondata van telecomproviders. De Tweede Kamer voelt hier overigens niets voor.

Deze casussen illustreren een patroon van grote datahonger bij de overheid, waarbij rechten van burgers eigenlijk onbelangrijk worden gevonden. Natuurlijk wordt er weer het zoveelste Kamerdebatje aangevraagd, maar dat is tegenwoordig een soort rituele dans, wat moties, drink een glas, doe een plas en alles blijft zoals het was. Het begint naargeestig Orwelliaans te worden. Vergeet ook niet dat de verschrikkingen zoals voor en in de Tweede Wereldoorlog zonder de Gründlichkeit en Pünktlichkeit van de uitgebreide Duitse ambtelijke systemen[1] vrijwel onmogelijk zouden zijn geweest. Genoeg om koude rillingen van te krijgen.

---

1. De uitgebreide documentatie die men in Nederland – speciaal in Amsterdam – had aangelegd over waar joden woonden heeft er sterk aan bijgedragen dat de Nederlandse joden tot de zwaarst getroffen gemeenschappen van Nazi-Duitsland behoren.