Het hertogdom Gelre kent een bewogen geschiedenis, die sterk met zowel met de vorming van Nederland als met het reilen en zeilen van het Duitse rijk verbonden is.

Het oorspronkelijke Gelre lag ten oosten van Venlo in de buurt van de Maas, maar door de erfenis van het Graafschap Zutphen (waaraan men in oostelijk Gelderland nog steeds de term De Graafschap ontleent) kwamen de graven van Gelre al spoedig in de richting van onze contreien. Na de verwerving van Zutphen begonnen de graven al spoedig te expanderen in de richting van de Zuiderzee, hoewel dat gebied dat we nu kennen als de Veluwe(rand) eigenlijk bezit was van de bisschop van Utrecht.

Gelre viel uiteen in vier kwartieren, waarvan Opper-Gelre de kern van het oude machtsgebied was, graafschap Zutphen de tweede kern vormde, het Rijk van Nijmegen de verbindende factor was die als onderpand werd verworven van de Duitse keizer (toen Willem II, graaf van Holland) en het vierde kwartier de Veluwe was die van de Utrechtse bisschop was afgenomen. Het oude hertogdom werd tijdens het begin van de 80-jarige oorlog gesplitst doordat Opper-Gelre bij de Zuidelijke Nederlanden bleef.

Het verhaal van de verwerving van de Veluwe is kort verteld. De bisschop van Utrecht was aanvankelijk de belangrijkste leenman van de Duitse keizer in wat nu Nederland is. Maar nadat de investituurstrijd met de paus had geleid tot de verschuiving van de macht van keizer naar paus, steunde de keizer deze leenmannen niet langer, en hadden zij de grootste moeite zich te handhaven. Ik kom daarop later nog terug, maar de Utrechtse bisschop was niet voor niets de voorloper van de kleinste provincie van Nederland. Zijn aanvankelijk grote gebieden waarover hij direct heerste werden door de graaf van Holland in het westen en de graaf van Zutphen in het oosten aangevreten, en slechts de formele macht over Overijssel (ook wel: Oversticht) en delen van Drenthe bleef hem bij gebrek aan overtuigende oppositie. Al in de 12e eeuw namen de graaf van Zutphen en zijn opvolgers van Gelre de Veluwe over, en het gespartel van de bisschop hielp hem weinig. De Veluwe werd in het graafschap (pas in de 14e eeuw een hertogdom) geïncorporeerd. Ook delen van het rivierengebied direct ten zuiden van Utrecht kwamen snel aan de Graaf van Gelre.

---

Eerdere afleveringen van deze onregelmatig verschijnende serie over Nederlands vergeten oorlogen vindt u hier.