Is ouderwets onbeschaafd?
Columns die je aan het denken zetten zoals die van Theodor Holman zijn een diep genoegen om te lezen. Al betekent dat niet noodzakelijk dat je altijd tot dezelfde conclusies komt.
Holman stelde zichzelf gisteren de vraag:
Ben ik onverdraagzaam en dus onbeschaafd? Ik ben voor de democratie, voor de gelijkwaardigheid tussen man en vrouw, voor de scheiding tussen kerk en staat, voor goed onderwijs voor iedereen, tegen discriminatie, voor een goede ziekenzorg en wie geen werk kan vinden, mag van mij een keurige uitkering krijgen.
Maar het antwoord dat hij geeft maakt duidelijk dat hij niet onbeschaafd is, maar ouderwets. Daarmee verandert de vraag dus tot: is ouderwets onbeschaafd? Als je maar ver genoeg teruggaat is dat zeker waar. Maar hoe ver moet je teruggaan om vast te kunnen stellen: hier hier begon de beschaving? Voor je het weet loop je tegen een muur, zoals vorig jaar bleek bij de “wedstrijd voor het beste essay over de vraag: ‘Heeft de teloorgang van het christendom in Europa het (zelf)vertrouwen in de Europese cultuur ondermijnd?’
Ouderwetse waarden zijn niet per sé minder beschaafd dan die van de huidige dag, en met die vaststelling komen we ergens. Het stelt ouderwets tegenover progressief. Maar niet alle veranderingen zijn vooruitgang. Dat het Duitsland van pakweg 1910 een stuk beschaafder was dan dat van laten ze zeggen 1938 zullen weinig mensen bestrijden, al valt daar wel degelijk iets op aan te merken. Maar dat er in wetenschappen en filosofie vooruitgang wordt geboekt, betekent geenszins dat de maatschappij waarin die vooruitgang wordt geboekt ook daadwerkelijk beschaafder is dan die welke er aan voorafging.
Mensen die ‘progressiviteit’ belangrijk vinden (in de zin van tegengesteld aan ouderwets), hebben deze waarheid onvoldoende op waarde geschat. Want hun wereldbeeld impliceert een vast vertrouwen dat verandering ook vooruitgang impliceert. En daarmee hangt samen dat wat niet bevalt, ouderwets of erger nog: reactionair is. Dat men zichzelf daarmee ook opsluit in een vastgeroest begrippenkader laten we dan verder maar even buiten beschouwing.
Voor velen is progressie synoniem met vooruitgang, maar dat klopt dus niet. En wat er overblijft als we dat element van vooruitgang er uit vissen, is weinig meer dan een lege huls van kretologie. Dat zien we tegenwoordig maar al te vaak, waarmee ik naar ik vrees via een slinkse route de cirkel heb rondgemaakt. Er is geen enkele reden om ouderwets te beschouwen als onbeschaafd.
“Progressie” is wel degelijk een synoniem van “vooruitgang”. Het punt is dat omschrijvingen soms misleidend zijn. Met “progressie” duidt men vaak juist achteruitgang aan. Gelukkig, voor de misleiders, is de meerderheid van de mensen goedgelovig en volgzaam.
P.A.F. van Veen en N. van der Sijs (1997), Van Dale Etymologisch woordenboek
progressie [voortgang] {ca. 1540} < frans progression < latijn progressionem, 4e nv. van progressio [idem], van progredi (verl. deelw. progressum) [verder gaan], van pro [voor] + gradi (in samenstellingen -gredi) [voortschrijden, gaan], verwant met gradus [stap] (vgl. graad).
Progressief is bijna net zo uitgehold als discriminatie of restecp (google dat woord).
Uitgehold is niet het beste woord. Dit soort begrippen – inclusief racisme natuurlijk! – zijn ‘verheven’ tot verkapte scheldwoorden.
Van de evolutie gingen we er ook altijd vanuit dat die vooruit ging en gaat.
Nu weten we met zekerheid dat de evolutie ook een achteruit heeft.
Van het christendom zijn alleen het godsgeloof en de godsdienst ‘ teloor’ gegaan, de autochtone Europese cultuur is tot in het diepst van haar wezen christelijk. Begrippen waar we nu de mond van vol hebben als ‘menselijke waardigheid’, ‘gelijkheid’ en dientengevolge ‘democratie’, zijn terug te voeren op het in-en-in christelijke uitgangspunt: de gelijkheid der zielen voor God.
Ook de zorg voor zwakkeren, berooiden en vluchtelingen heeft een christelijke oorsprong, namelijk de oproep het mededogen niet tot de eigen stam te beperken; zie de parabel van de barmhartige Samaritaan.
Het verlies van godsdienst en godsgeloof liet het christendom definitief overgaan in het humanisme. Een teveel aan welvaart leidde tenslotte tot de ‘progressieve’ uitwassen zoals die nu de norm zijn. Maar daarmee is de christelijke cultuur niet teloor gegaan, integendeel: ze is juist op de spits gedreven.
En als wij oorlog voeren om het M-O democratie en menswaardigheid te brengen, dan voeren we daarmee feitelijk een heilige oorlog. Eén zonder god, maar wel met als inzet al die waarden en normen die we ooit voor openbaring hielden.