Het impeachment principe is kenmerkend voor democratische instituties in landen met een versterkt en bijna autocratisch leiderschap. Dat heeft een eigen logica.

Het impeachment principe is derhalve karakteristiek voor regeringssystemen waarin het leiderschap van het staatshoofd van groot belang is, maar waarbij is ingebouwd dat een staatshoofd dat krankzinnig wordt op democratisch verantwoorde wijze terzijde moet kunnen worden geschoven. Waar om is het impeachment principe specifiek voor juist deze regeringsvorm? Dat zien we als we de aanpalende regeringsvormen nader beschouwen en zien welke mogelijkheden daarin zijn ingebouwd.

Een democratie met een voornamelijk protocollair staatshoofd heeft dit probleem niet, om dat een van de weinige functies van het staatshoofd daarin over het algemeen de beslissing tot ontbinding van het parlement en nieuwe verkiezingen is. De afzetting van een krankzinnig wordende regeringsleider is in dergelijke staatsvormen vaak ook nog als een collectieve verantwoording van de regering te bezien. Wat dat betreft maakt het ook weinig uit of dat protocollaire staatshoofd een koning of een president is.

In een dictatuur bestaat dit probleem ook niet, al ben ik er van overtuigd dat men ook daar in de constitutie artikelen zal hebben opgenomen hoe een nette machtwiissel zou moeten plaats hebben. Probleem is echter altijd dat vrijwel altijd op een kogel in het hoofd of tot een vergelijkbaar einde leidt, hoewel de laatste machtswissel in Zimbabwe wat dat betreft een uitzondering was. Maar Robert Mugabe was te oud om nog ooit een tegencoup te kunnen inspireren. Belangrijkste kenmerk van zo’;n machtswisseling is in ieder geval dat zij definitief moet zijn.

Binnen vorstenhuizen zijn een redelijk aantal monarchen bekend geraakt die onder curatele werden gezet, maar ook in hun geval bleek hun macht minder absoluut dan we wel eens veronderstellen. Als die macht wèl absoluut was, blijkt een ander mechanisme in werking te treden: datzelfde dat functioneert bij de afzetting van een Afrikaanse dictator. Binnen een monarchie met een gevestigde dynastie wordt gewoonlijk een familielid van de waanzinnige de nieuwe vorst (Claudius na Caligula). Als de dynastie weinig wortels heeft of de eisen van de tijd er niet naar zijn, kan ook het recht van de sterkste en meest geschikte machthebber prevaleren (in het Romeinse Rijk kwam na de Severische dynastie een reeks soldatenkeizers – de tijd was niet geschikt voor een dynastieke opvolging, ook binnen de Saksische koninkrijken in wat later het UK werd functioneerde dit tijdens de Vikinginvallen zo).

Het is een fijne lijn die tussen de diverse mogelijkheden loopt. De essentie is dat vrjiwel absolute macht een constitutioneel tegewicht nodig heeft voor het geval de nood aan de man komt. Putin heeft de macht in Rusland echter op een dusdanige manier in handen dat zijn afzetting via impeachment moeilijk voorstelbaar is. Van de Franse president Macron is het echter weer heel goed voorstelbaar dat die situatie ontstaat.

In alle redelijkheid moet je echter als premisse nemen dat er een objectieve reden moet zijn om een gekozen leider opzij te zetten, en niet op basis van een tussentijds veranderde electorale voorkeur. Termijnen waarvoor iemand gekozen is zijn er niets voor niets.

Daarin zit ook het probleem met de Amerikaanse impeachmentprocedure waarmee de Democratische Partij nu speelt: het kost geen moeite deze te duiden als een partijpolitiek gebonden hysterie. Dat ook de media (Amerikaanse èn Europese) daarin vol deelnemen is een zeer kwalijke zaak, nog verergerd door de pogingen zichzelf te rechtvaardigen door Trump uit te maken voor alles dat niet zo mooi tot zeer lelijk is. Wat dat betreft is het grappig dat de impeachment van een herkenbaar corrupte Braziliaanse presidente drie jaar geleden vrijwel nergens emoties opriep, maar de logische keus van de bevolking voor een rechts-autoritair georiënteerde opvolger weer wel. Het is iets dat vooral media zichzelf beter zouden moeten realiseren.