Gezag is iets ongrijpbaars. Je luistert niet verplicht naar iemand die gezag heeft, maar omdat het dom is niet te luisteren. Omdat dat consequenties heeft.

Wie in eerste aanleg denkt dat het anders ligt, moet maar eens overdenken hoe hij zelf kijkt naar mensen met gezag. Het is niet geheel morele dwang, vaak kun je zonder, maar je luistert alleen met consequenties voor jezelf niet goed naar mensen die gezag hebben. Zie bijvoorbeeld dit artikel gisteren op VoL over de Nederlandse politie. Zij heeft alle gezag verloren, en er wil dan ook niemand meer naar luisteren.

Heeft gezag dan iets te maken met regels die strak worden afgedwongen? Ja en nee.  Dat nu is juist het subtiele van gezag: het moet consequenties hebben als je niet luisteren. Maar interessant genoeg hoeven die consequenties niet exact uitgelijnd te zijn – het is meestal zelfs effectiever als dat niet zo is. Dat laatste is de reden dat het streven van veel politici naar exacte aanspreekbaarheid van het gezag van de politie gedoemd is te falen. Dat miskent de essentie van gezag al evenzeer als de mensen die denken dat in ultimo alleen grof geweld.werkt. Maar ontzag is niet hetzelfde als gezag, hoezeer ze ook verwant zijn.

Het is de random factor die een individu bewust maakt dat het verstandig is notie te nemen van gezag. Ik bespreek hier eerst microgezag, en zet dat vervolgens voort met een beschouwing over gezag in groter verband. Ik zal ook laten zien dat voor beiden dezelfde principes gelden, maar de verpakking noodzakelijkerwijs moet verschillen.

Microgezag
Wat ik met microgezag bedoel is dat wat je over je kinderen uitoefent. Dat heeft een herkenbare natuurlijkheid – als ouder(e) ben je de natuurlijke gezagsdrager tegenover je kinderen, en zo reageren die hier ook op. Wat niet wegneemt dat veelouders er desalniettemin in slagen het gezag over hun kinderen te verliezen – zonder ooit in staat te zijn dat te herstellen. Het komt te voet en gaat te paar is het spreekwoord, maar voor ouderlijk gezag geldt dat niet. Het komt vanzelf maar kan bijna niet worden hersteld is accurater. Veel ouders modderen er tegenwoordig halfweg mee door.

Zelf heb ik daar lang geleden al een modus in gevonden. Mijn regels thuis waren vrij strak (vergeleken met die in andere huishoudens), maar handhaven deed ik niet heel strikt zo lang de kinderen hun best deden lippendienst te bewijzen aan mijn eisen. Rebellie mocht – soms. Daar hanteerde ik geen systeem in, en ook dat was een systeem. Mijn regel: geef kinderen nooit het idee dat ze exact weten waar de grenzen liggen. Op een dag zoeken ze die op en dan moet je op straffe van het verlies van je (moreel) gezag.

Ergo: soms greep ik veel eerder in dan de kinderen verwachten, soms liet ik het langer gaan dan ik eigenlijk leuk vond. Gevolg: toen ze dit door kregen gingen zijzelf de marges inbouwen, waardoor in het vervolg een knorrige vermaning vrijwel altijd genoeg was. Het kon immers de inleiding tot een ongewenste explosie zijn? Safety first. Het is voor die kinderen niet eens een bewuste strategie – het appelleert aan diepgewortelde instincten die iedereen bezit.

Ik begon daar mee als de kinderen nog heel jong waren – gewenning is belangrijk. De noodzaak tot ingrijpen was er daarom maar zelden, al liet ik soms nog wel eens een ‘reminder’ zien.

Macrogezag
Als hierboven gezegd: op macroniveau werkt dat niet anders. Zodat politici die het overheidsgezag aan keiharde uniforme regels en limieten willen binden het vast goed bedoelen, maar vaak niet weten waarmee ze bezig zijn. En dat is de destructie van het staatsgezag zoals functionarissen dat dagelijks uitoefenen. De papieren regels moeten exact zijn, met de uitvoering moet kunnen worden gespeeld mits afwijkingen daardoor niet te groot zijn.

Net als kinderen zijn burgers geneigd de grenzen van het haalbare te onderzoeken en te exploiteren indien die zijn vastgesteld. En ook burgers bouwen hun eigen veiligheidsmarges in. Wie weet dat hij uiteindelijk geen bekeuring krijgt als hij genoeg protesteert, zal protesteren tot hij een ons weegt. Wie weet dat hij altijd een prent krijgt zal zeer veel ongezond wegduikgedrag gaan vertonen, en elke misstap tot het laatste toe ontkennen. Politiemensen die daarin het midden vinden zijn daarom onbetaalbaar voor een samenleving.

Ik zeg hier politie, maar in feite geldt het voor àlle officiële gezagsuitoefening. Wie marges inbouwt laat ruimte voor hoop, maar wie geen ruimte voor hoop voelt per definitie als een onderdrukker.

Moreel gezag
In feite gelden deze vuistregels ook voor moreel gezag, al is dat moeilijker kwantificeerbaar. Je negeert het vooral ten koste van jezelf. Ook hiervan zijn de grenzen moeilijk te bepalen: wie geacht wordt altijd gelijk te hebben is niet moreel gezaghebbend, maar een goeroe. Dat is een nuance die ook in de kringen van morele gelijkhebbers wel eens wordt vergeten.

Universaliteit?
Gezag geldt ook niet altijd en overal de gedachten van dezelfde mensen. Er speelt een capaciteitskwestie mee, en uitspraken moeten liefst dicht bij een algemeen gevoelen liggen – hetgeen precies is wat een opvoeding mensen leert als het goed is.

Denkt u er nog eens over na. Gezag is iets dat niet precies af te bakenen valt, maar evenmin straffeloos genegeerd kan worden. Het is een maatschappelijke subtiliteit waarover te weinig wordt nagedacht, al zijn er genoeg mensen die dit van nature zo begrijpen dat ze bovenstaande niet nodig hebben.

---

Meer over gezag in de praktijk vindt u hier.