Vaak, veel te vaak, hoor je een roep om excuses van mensen die vroeger debatten domineerden. Niet zelden zaten deze mensen er compleet en gevaarlijk naast, en nu zien we ze opnieuw met het hoogste woord voeren. Dat steekt, en men eist daarom die excuses. Maar is dat de goede weg?

Excuses die je maakt omdat je vroeger iets fout gedaan hebt, dat klinkt sterker dan het is. Sowieso geldt voor veel mensen, dat ze zich nauwelijks of niet herinneren wie ze twintig jaar terug waren, hoe ze toen dachten en waarom. Het is niet onmogelijk om daar nog een vinger achter te krijgen, maar de vraag blijft: waarom in vredesnaam? Als iemand echt niet meer weet wie hij of zij op een bepaald moment was, dan is het maken van excuses daarvoor compleet zinloos. Het bekt lekker, en er zijn mensen op wie het indruk maakt. Maar voor mij hoeft het niet. Ik begrijp dat mensen met zichzelf in het reine willen komen, en dat respecteer ik. Dat iemand als Meindert Fennema een boek schreef met als titel Goed fout! verdraag ik wel. Fennema weet kennelijk nog wie hij was in de periode waarvoor hij zich excuseert. Ik blijf er bij dat het primair een kwestie is van met zichzelf in het reine komen, maar het mooie er van kan zijn dat het wellicht anderen een voorbeeld is – al lijkt de tijdgeest daarvoor niet bepaald geschikt.

Pol Pot
Helaas maar al te vaak vang ik geluiden op dat die en die zich maar eens excuseren moet voor dit en dat. GroenLinksers voor de wandaden van Pol Pot en consorten, burgers die geen AZC om de hoek van de school van hun kinderen willen zouden geen voorbeeld mogen nemen aan Duitse protesten van Pegida, Jan Pronk en de ontwikkelingshulp, en zo gaat het nog een woud van zijstraten door. Waarheen? Dat is wat me het meest vermoeit: je kunt er op rekenen dat het wordt gebruikt als laatste middel om iemand de mond te snoeren waarvan het instinct zegt dat hij ongelijk heeft – maar waartegen de argumenten even niet beschikbaar zijn. Welbeschouwd is het een oneigenlijke manier van argumenteren, en zou om die reden moeten worden vermeden. “Ja maar jij, vroeger!” het klinkt niet sterk als je het zo zegt, nietwaar?

Iemand als Paul Rosenmöller lijkt geen last te hebben van een slecht geweten, gezien zijn maatschappelijke activiteiten en zwijgen over het verleden. Heeft het dan zin om zijn excuses te eisen? Voor wie geen geweten heeft, zijn excuses ten hoogste een maatschappelijke knieval, géén uiting van een diep gevoeld berouw. En wie zijn berouw in stilte dragen wil, om ‘de zaak’ waarvoor men zich heden inzet niet te schaden, heeft wat mij betreft geen berouw. Hoogstens kun je de vinger leggen op het ontegenzeglijke narcisme dat hieraan ten grondslag ligt: de gedachte ergens een onmisbare bijdrage aan te kunnen leveren.

Oneigenlijk
Iemand proberen weg te krijgen uit een discussie met oneigenlijke argumenten omdat hem concreet bestrijden te moeilijk blijkt is een zwaktebod. Zo zijn eisen tot het nemen van distantie het eisen van excuses voor huidige misstanden geworden. Ik heb daarover vorige week al iets geschreven naar aanleiding van Ewout Klei met zijn Open Brief aan Geert Wilders, maar ik haal het hier opnieuw aan omdat het ook voor deze invalshoek pertinent is.

Interessant is alleen, dat de eisen tot distantie eenzelfde schuld veronderstellen met betrekking tot toekomstige gebeurtenissen, als de eisen van excuses voor begane (gedachten)fouten in het verleden. Daarmee wil ik vooral zeggen dat dit in essentie een vorm van hysterie is die niet door feiten wordt gestaafd, maar stoelt op angstbeelden die ons zijn ingeprent. De angst voor de eeuwige fascist en voor de Grote Boze Wolf schelen niets in de manier waarop ze in ons onderbewustzijn werken – ze zijn onderdeel van ons collectieve geheugen geworden. Als vanuit Duitsland een wilde wolf ons land binnen dwaalt, is de hysterie ook niet van de lucht. Dat is allemaal deel van hetzelfde proces. Dat een actualiteitenprogramma van laag allooi dan ergens een politiek fossiel opduikt om die angsten te voeden is tamelijk verwerpelijk, maar is deel van de algemene collectieve hysterie waaraan we blijkbaar zijn onderworpen.

Net zo min als excuses voor overtuigingen in een ver verleden zinvol zijn, kun je van mensen eisen dat ze zich distantiëren van anderen waarvan op geen enkele wijze kan worden vastgesteld hoe zij later zullen handelen. Het individu heeft een eigen verantwoordelijkheid voor het nu en de nabije toekomst, maar dat is het wel zo ongeveer. Excuses en distantiëren zijn ten hoogste zinvol als men het zelf diep zo voelt, als een behoefte en een coming out. Het eisen er van dient geen doel. Het eisen er van op een moment dat het geen waarde heeft al helemaal niet.