Hoe kijk men vanuit Duitsland naar Nederland? Toon Kasdorp keek in vogelvlucht mee en gaf verhelderend commentaar op wat langs kwam.

Nederland heeft voor de ontwikkelde Duitser iets fascinerends. Een aantal aspecten van het eigen land, de Duitse hiërarchische opbouw van de samenleving bijvoorbeeld, ontbreekt hier totaal. Waar in Duitsland de orde in de samenleving met macht en discipline wordt gehandhaafd gebeurt dat in Nederland met sociale controle of ook wel eens helemaal niet. Ogenschijnlijke wanorde terwijl de samenleving toch in alle vriendelijkheid voort blijft functioneren. Gewelddadige opstanden en chaos kennen we hier niet. De twee volken lijken op elkaar als eeneiige tweelingen die los van elkaar zijn opgevoed.

Nederland is voor Duitsers een soort lachspiegel, jezelf zien maar dan anders. De vertrouwdheid is aan de andere kant ook een gevaar, want de kans dat nieuwe verschijnselen snel worden afgedaan als vieux jeu, “we kennen Holland toch”, is groot.

In een interview in de Groene Amsterdammer gaf de vroegere Duitse ambassadeur, Otto von der Gablentz, af op het verschijnsel Pim Fortuijn. Hij zag die man als een interessant-doenerige relnicht, die tegen zijn geliefde Paarse kabinet had aangetrapt en daarvoor – helemaal ten onrechte – het publiek had meegekregen. Vergelijkbaar met Hadjememaar, een Amsterdamse marktkoopman en volksfiguur die een eeuw eerder furore maakte tijdens gemeenteraad verkiezingen.

Dat zag hij volgens mij niet helemaal juist al moet hem worden toegegeven dat de eerbied waarmee naderhand over Fortuijn werd gesproken wel eens vreemd aandeed. De ruzies in de LPF bijvoorbeeld kwamen niet van helemaal nergens. Ook bij leven van Fortuijn heette het al dat waar Pim kwam ruzie nooit ver weg was.

Fortuijn had een aantal terechte punten van kritiek die alleen daarom zoveel opzien baarden, omdat de Nederlandse publieke opinie een aantal belangrijke ontwikkelingen tientallen jaren had weten te negeren. De last die allochtonen aan vooral de minder bedeelden in de samenleving veroorzaakten is er één van. De nogal dwaze manier waarop de zorg in Nederland is georganiseerd is een andere. Misbruik van sociale voorzieningen en de teloorgang van het middelbaar en hoger onderwijs waren nog een paar belangrijke punten. De verantwoordelijkheid daarvoor lag net zo goed bij al die eerdere CDA-kabinetten, maar Paars had de acht voorafgaande jaren regeringsverantwoordelijkheid gedragen en werd er dus terecht op aangesproken.

Dat Paars in de tijd van Fortuijn werd geïdentificeerd met de PvdA was niet vreemd want die partij leverde de premier en het merendeel van het gedachtegoed. Dat Fortuijn geen pasklare oplossingen had en de lijst die zijn naam draagt een spectaculaire mislukking is gebleken, doet niet af aan de rechtmatigheid van de kritiek. Dat Hirsi Ali als medewerkster van de Wiardi Beckman Stichting een verkiesbare plaats accepteerde bij de VVD en dat bij de PvdA dat niemand begreep, bewijst als geen ander publiek feit hoe heel de PvdA het contact met de werkelijkheid verloren had, ook toen al.

Von der Gablentz zag het Fortuijn-effect als een uit de hand gelopen grap en wilde zo snel mogelijk terug naar de ernst van alle dag. Srebrenica en de bouwfraude noemt hij als de twee onderwerpen die door het verschijnsel Fortuijn ten onrechte naar de achtergrond waren gedwongen. Ten onrechte? Parlementaire enquêtes zijn in ons land een soort strafrechtelijke verhoren geworden, die niet dienen om maatschappelijke misstanden op te helderen en aan de kaak te stellen maar om personen, meestal nog de verkeerde ook, te beschuldigen of vrij te pleiten in foro publico.

De bouwfraude is begonnen met twee los van elkaar staande krantenberichten, een over de bouw van de Schipholtunnel en een over een ontslagen directeur van Koop Tjuchem, die iets had te vertellen over corruptie bij de bouw en bij ambtenaren. Van het verhaal over de Schipholtunnel is weinig overgebleven, De overheid bleek een aanneemsom overeen te zijn gekomen die ruimte liet voor een buitenproportionele winst. In plaats van daar openlijk voor uit te komen en de overheid uit te lachen of desnoods de extra winst weer terug te geven, schaamden de bouwbedrijven zich en hebben ze geprobeerd hun succes te verbergen door het sturen van interne nepfacturen. Dat is alles. Dom, ze hadden beter open kaart kunnen spelen want ze moesten toch met de overheid verder, maar van benadeling van de opdrachtgever was geen sprake; die had gewoon een slecht contract gesloten. Van enige fraude met omgekochte ambtenaren of zo, wat toch eigenlijk bij die hoge winsten best denkbaar was geweest is bij de Schipholtunnel helemaal niets gebleken, maar daar is zover ik weet is er ook niet echt naar gezocht.

Wat de fraude van de ambtenaren als apart onderwerp betreft, daar is in de enquête opvallend weinig over doorgevraagd. Wat daar eerder bleek is dat ministers en Kamerleden geen idee hadden hoe een systeem werkt dat al jaren in de aanneming wordt gebruikt, zowel in als buiten de bouw, terwijl de hogere ambtenaren dat precies bleken te weten. Een systeem dat strijdig is met de wet sinds het verboden werd door de EU, maar van huis uit niets mysterieus of crimineels heeft. Dat de overheid haar eigen ambtenaren niet controleert en er ontoereikende systemen op na houdt om met het bedrijfsleven om te gaan is niet of nauwelijks aan de orde gekomen en daarvoor dienen enquêtes als deze toch.

Srebrenica was tot op zekere hoogte van hetzelfde laken een pak. De overheid, in dit geval de minister en het departement van defensie, gingen in de fout en probeerden jarenlang de gemaakte fouten onder het tapijt te vegen. De structurele gebreken in het defensieapparaat kwamen niet aan de orde. Besloten werd dat er een zondebok kwam en dat aan de goede bedoelingen van alle overige betrokkenen niet getwijfeld mocht worden en daar was de kous mee af. De schaamte die alle fatsoenlijke Nederlanders gevoeld hebben over het gedrag van een zo ten onrechte naar Bosnië uitgezonden Karremans kwam in de enquête niet meer ter sprake.

---

Dit artikel verscheen eerder op het Blog van Toon Kasdorp.

Meer over aspecten van Duitsland vindt u hier.