De democratische participatie in ons land beoordeel ik als laag. Het beperkte aantal leden van politieke partijen ondersteunt die observatie.

In het eerste deel van dit tweeluik liet ik ook al zien dat de democratische participatie in Nederland ook functioneel laag is. Het lidmaatschap van een politieke partij wordt niet beschouwd als middel om invloed uit te oefenen. Vrij breed kijkt men daarvoor naar verkiezingen. Maar uit het verloop van Nederlandse verkiezingen valt te destilleren dat ook daarbij enige merkwaardige mechanismen een rol spelen. Zoals dat van de ‘laatste waarschuwing’.

Het mechanisme van de ‘laatste waarschuwing’ komt er eenvoudig gezegd op neer dat het electoraat gekozen gezagsdragers de wacht aanzegt door ditmaal op een andere, politiek navenante partij te stemmen. Gevoegd bij de natuurlijke drang de bestuurlijke boot niet teveel te laten schommelen heeft dat tot gevolg dat werkelijk diepe wonden slaande uitslagen in Nederland zeldzaam zijn – zeker afgezet tegen wat die veroorzaakten zoals bijvoorbeeld de moord op Fortuyn. Extra opvallend: de directe aanleidingen voor de moord op Fortuyn raakten daarna langzamerhand uit beeld, tot Thierry Baudet er opnieuw succesvol in begon te poken. Op het onderwerp “verzet tegen de Nederlandse elite en haar Oost-Indische doofheid” heeft Geert Wilders zich wel geprobeerd zich te profileren, maar is daar nooit heel succesvol in geweest tot hij door de media ook als zodanig werd geprofileerd. Geert Wilders werd door veel mensen toch vooral gezien als een houwdegen die dingen aan de kaak stelde, en het ongemak dat hij daarmee de Nederlandse elites bezorgde beoordeelde men als ruim voldoende.

Hoe verwacht ik het verzet tegen de elites bij NL2021 vorm te zien krijgen? Door een soort intern verzet. Een voorkeursstem voor Pieter Omtzigt is een aangewezen middel. Zowel binnen het CDA als binnen de regering zou een groot blok stemmen voor Omtzigt persoonlijk veel pijn doen, en ik verwacht dat te zullen zien plaatsvinden. Dat zal ten koste gaan van veel proteststemmen voor andere partijen en bewegingen.

Deze mechanismen wijzen op een verloren stempotentieel binnen het bestaande systeem. Voor veel mensen wordt hun participatie mede bepaald door het plaatsvinden van zaken waarmee men zich identificeren kan als belanghebbend. Anders gezegd: het automatisme waarmee men vierjaarlijks ritueel gevraagd wordt deel te nemen aan de legitimatie van de (landelijke, lokale of provinciale) democratie wordt te weinig als een verworvenheid gevoeld, en daardoor te weinig geapprecieerd als een moment van belang om rechtstreeks invloed uit te oefenen. Anders dan in bijvoorbeeld de Verenigde Staten hoeft een kiezer zich in Nederland niet te registreren om aan het stemproces deel te kunnen nemen – de wettelijk verplichte inschrijving in het bevolkingsregister is voldoende. Zou een verandering daarin een verandering van bewustzijn aangaande de democratie tot gevolg kunnen hebben? Oftewel: wordt de waarde van iets vergroot door er moeite voor te hebben moeten doen? In sociale zin is dit vaak het geval.

Het risico van overgang naar een stelsel waarin de deelnemers hun deelname moeten opeisen is echter tweeledig.

1. Een sterke val in deelname aan het stemproces van de verkiezingen is een vermindering van de legitimiteit van het systeem.
2. Als verkiezingen in het vervolg zouden worden gezien als een moment om veranderingen door te voeren, zou dat de stabiliteit van regeringen kunnen verminderen doordat regerende ‘mainstreampartijen’ bij verkiezingen met enige zekerheid zouden kunnen rekenen op een relatieve afstraffing.

Om op dat laatste punt als eerste in te gaan: die kans lijkt me niet erg groot. Verkiezingen in Nederland geven bijna standaard het beeld te zien van kiezers die niet graag te ver afwijken van wat als mainstream wordt gezien. Dat het etiket ‘mainstream niet meer is dan precies dat – een etiket – ontgaat veel mensen daarbij. Wat daaronder wordt aangeboden ontgaat velen.

Ondersteunend is ook het mechanisme dat kiezers hun stem niet graag ‘verloren’ zien gaan door te stemmen op een partij die de kiesdeler niet haalt. Hetgeen men vooraf meent op te kunnen maken uit de uitslagen van vorige verkiezingen, en de peilingen. Dat maakt overigens het resultaat van de PVV in 2006 zoveel opmerkelijker, omdat deze partij toen ‘vanuit het niets’ 9 zetels veroverde.

Samenvattend
De verloren stem is meer dan het aantal mensen dat op de verkiezingsdag hun stem niet uitbrengt; het is evenzo het verloren enthousiasme gaande het voorafgaande proces om in de democratie te participeren. Dat dit niet (merkbaar) is meegewogen bij eerdere commissies om de democratische participatie te vergroten is een gevaarlijke omissie, omdat het het grotere verband van de werkzame processen negeerde. Al versterkt het de indruk dat een al te grote democratische participatie door besturend Nederland niet heel erg zou worden gewaardeerd. Maar zoals ergens hier boven al aangestipt: het zou het begrip voor bepaalde overheidsmaatregelen kunnen vergroten, en dat is nooit een overbodige luxe. Ook het enthousiasme waarmee mensen de afgelopen jaren lid werden van het Forum voor Democratie (FvD) laat zien dat er beslist meer belangstelling is dan men vaak lijkt te denken.

---

Deel I van dit artikel verscheen gisteren; u vindt het hier.