De meeste mensen die op de social media actief zijn weten intussen wel wat een Godwin is, maar voor de volledigheid: het is in een discussie de opmerking die een vergelijking maakt met een gebeurtenis tijdens de Tweede Wereldoorlog, waarmee het gesprek òf volledig ten einde is, òf ontploft in wederzijdse beschuldigingen.

Mark Rutte maakte zich vorige week schuldig aan de klassieke Godwin, de Godwin aller Godwins onder historici: een hedendaagse situatie vergelijken met de gebeurtenissen die leidden tot het einde van het Romeinse Rijk. Als hij het serieus bedoelde, zou hij zijn bul in moeten leveren, maar of hij dat beseft betwijfel ik. Rutte glimlacht er wat glazig bij, en loopt door. Herkenbaar, toch?

Sinds Edward Gibbon zijn Decline and Fall of the Roman Empire (6 kloeke delen) publiceerde tussen 1776 en 1787 zijn de discussies tussen historici over de oorzaken van de ondergang van het Romeinse Rijk nooit meer verstomd. Gibbon zag het christendom als een voorname oorzaak, met de invallen van de barbaren als goede tweede. Allemaal heel verleidelijk, en bovendien goed aansluitend bij de gedachtewereld van de Verlichting.

Maar het mooiste blijft natuurlijk, dat het Romeinse Rijk in de eerste plaats een anomalie was. Een rijk, dat slechts onder heel bijzondere omstandigheden tot stand had kunnen komen. Een historische anomalie is ongeveer gelijkwaardig aan serendipiteit in de natuurkunde. Kenmerkend voor een anomalie van het type Imperium Romanum (IR) moet zijn – als je even doordenkt – dat als het eenmaal in verval raakt, er om juist de veelheid aan redenen waarom het eigenlijk niet had kunnen ontstaan, er ook een veelheid aan redenen zal bestaan waarom het ten onder moet gaan.

Dertig jaar geleden bespraken we tijdens mijn studiejaren al grinnikend een boekje dat alle tot dan toe aparte redenen voor de ondergang van het IR uitgebreid behandelde en besprak. Van het christendom en de barbaren tot loodvergiftiging van de Romeinse elite en haar culinaire excessen. Als ik me goed herinner waren er nog 206 andere in 1984.

Sindsdien zijn er een paar bijgekomen geloof ik. Zo nu en dan nog zien we in kranten de aankondiging of bespreking van een boek, waarin wordt uitgelegd welke reden wellicht ook in zijn eentje bijdroeg aan die ondergang. Een enkele maal zijn de argumenten niet onredelijk, maar soms zó potsierlijk dat het onderwerp daardoor ietwat uit de mode is geraakt. Ook, juist wellicht, omdat boekenredacties zich pijnlijk bewust worden dat onze eigen anomalie – de EU – bezig is om vanwege een veelheid aan redenen uit elkaar te vallen.

Zou Mark Rutte dit alles hebben beseft? Niet heel waarschijnlijk.

En natuurlijk is het heel verleidelijk huidige gebeurtenissen te vergelijken met wat ooit plaatsvond. Maar hier is waarom Rutte zijn bul zou moeten inleveren: een goed historicus is zich vooral bewust in welke zin en mate het gebruikte voorbeeld (on)recht doet aan het verleden.

Heb ik recht van spreken? Want ook ik maak me soms schuldig aan vergelijkingen met zaken in de Klassieke Oudheid. Slechts voor specifieke voorbeelden en als manier om uw gedachten op iets te richten. Nooit zult u me moderne politieke processen zien behandelen met het Atheense mini-empire van de Delische bond (int. politiek USA), de tweede Achaeïsche bond (EU) of de ineenstorting van het West-Romeinse Rijk (de westerse beschaving) als leidraad. Niet omdat er geen belangrijke lessen uit te trekken zouden zijn, maar omdat ze nooit voldoende op gaan om bruikbaar te zijn. Het is futiel. Maar slechts goede historici zijn zich dat ook bewust.

Mark Rutte daarentegen is slechts een als historicus opgeleide demagoog, en hij doet wat demagogen nu eenmaal doen. Iets met knollen en citroenen.