De 20e eeuw was de eeuw van het socialisme. En ondanks de huidige opleving van belangstelling voor het marxisme gaat dat niet meer terug komen.

Socialisme als ideologie is jonger dan veel mensen denken. Pas in het midden van de 19e eeuw begon het ideologisch vorm te krijgen door het werk van mensen als Karl Marx en Proudhon. Op de keper genomen waren deze denkers een (ietwat vroege) millenaristische reactie op het ontstaan van het kapitalistische productiesysteem. Actie is min reactie, het kapitalisme en de strijd om de macht over productiemiddelen creëerden hun eigen dynamiek die uiteindelijk wel politiek vertaald moest worden. Al vond die vertaling in het geval van het socialisme plaats middels de tussenstap van vakbonden.

Niets illustreert het einde van zowel het socialisme, de sociaaldemocratie als het communisme overtuigender dan de versplintering van de vakbeweging sinds einde jaren zeventig van de 20e eeuw. En dat geeft ook de reden waarom het zich niet herstellen zal, al is de groep mensen die zich socialistisch geïnspireerd noemt ook groeiende. Grootschalige industrie als herkenbare steen des aanstoots is uit West-Europa – de bakermat van het socialisme – zo goed als verdwenen. Dat de maatschappelijke welvaart al enige tijd sterk daalt is op zichzelf geen reden waarom het socialisme opnieuw zou opbloeien – het heeft een tegenstander nodig om zich op te fixeren. Wat dat betreft was de industrialisatie van Europa en de USA een eenmalige gelegenheid, zoals ook het socialisme achteraf bezien niet meer zal blijken dan een tussenstap in de wording van de wereld.

De maatschappelijke emancipatie van de arbeidende klassen ondergroef het socialistische ideaal sterker dan welk maatschappelijk fenomeen dan ook. Religie mag dan opium voor het volk zijn, het socialistische methadon functioneerde niet anders. Maar als de behoefte aan een verslaving afneemt, is het middel gedoemd te verdwijnen naar de maatschappelijke marges. Ook snuif is nog steeds verkrijgbaar, maar vrijwel niemand heeft er belangstelling voor en dat het ooit nog een grote maatschappelijke verslaving zal worden is vrijwel ondenkbaar.

Ook de massale import van nieuwe arbeiders uit arme landen heeft dit proces niet veranderd. Niet alleen verdween het industriële conglomeraat zèlf naar (andere) verre streken, het gros van de nieuwe sociaaldemocratische objectieven had een verwante maar fundamenteel andere collectieve belangstelling (zie ter illustratie van hoe dit functioneert de mislukte politieke alliantie met NIDA in Rotterdam). De nieuwe import nam zelf een andere heilsleer mee. Het socialisme bleef verweesd achter, en stierf bij gebrek aan voeding.

De politieke dood van het socialisme is nog steeds niet formeel erkend door haar voorlieden, maar toch klopt bovenstaande schets onmiskenbaar. Het verschijnen van industrie had met een naloopje het opkomen van socialistische politiek tot gevolg, het verdwijnen er van entameerde een politieke doodstrijd die nog steeds niet volledig is voltooid. Toch, die valt evenmin te ontkennen als dat iedere ochtend de zon op gaat, ook al zien we dat niet dagelijks omdat er soms wolken voor hangen.

Industrie is teveel over de wereld verspreid geraakt om ooit nog goed te functioneren als focaal model voor socialistische massabewegingen.  Heeft het kapitalisme dan gewonnen? Dat zou het wel willen, maar kloppen doet dat niet. Het kapitalisme is gesmoord door het socialisme. Haar dood was een garantie voor de dood van het socialisme, niets anders kon dat. Het kapitalisme kon het niet winnen van de vakbonden, die de belangrijkste reden waren voor het verdwijnen van al die industrie uit West-Europa – de concurrentie met de arbeiders in andere landen werd verloren, en dat was dat.

Want wat was kapitalisme? De inzet van (bijeengebracht) kapitaal om via arbeid welvaart te creëren. Maar dat kapitaal daarvoor in de westerse wereld sinds de jaren zeventig nauwelijks meer wordt ingezet is duidelijk genoeg. Misschien is er een andere naam nodig voor de manier waarop de economie van nu de wereld is gaan domineren. De vaststelling dat zowel kapitalisme als socialisme dood en begraven is nodigt daartoe wel uit.