Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) oordeelde deze week dat het Zwitserse verbod op vreedzame bijeenkomsten tijdens COVID onrechtmatig is. Dat is voer voor hoger beroep in de Corona-jurisprudentie, ook in Nederland.

De Zwitserse regering en het parlement besloten tot een algeheel verbod op openbare bijeenkomsten en demonstraties in de buitenlucht vanaf 17 maart 2020 voor twee en een halve maand, met bijbehorende strafrechtelijke sancties (celstraf, boetes) en zonder dat de rechter de zwaarte van de maatregelen op evenredigheid had getoetst. De daartoe uitgevaardigde federale verordening schond daarmee mensenrechten, zo stelde een Geneefse vakbond bij het EHRM en wint nu het pleit.

Tussen 17 maart en 30 mei 2020 waren alle openbare evenementen waarmee de vakbond zijn activiteiten had kunnen uitoefenen in overeenstemming met haar statutaire doelstelling, volledig verboden. Een dergelijke algemene maatregel vereiste sterke redenen om het te rechtvaardigen en vroeg om een bijzonder grondige controle door de rechtbanken die bevoegd zijn om de belangen af te wegen. Zelfs in de veronderstelling dat een dergelijke reden bestond – namelijk de noodzaak om de COVID-19 effectief aan te pakken – bleek dat een dergelijk onderzoek niet was uitgevoerd door de rechtbanken, met inbegrip van het Federale Hooggerechtshof. Hieruit volgde dat de afweging tussen de tegenstrijdige belangen die het Hof nodig had om de evenredigheid van een dergelijke ingrijpende maatregel te beoordelen, niet was uitgevoerd.

Bovendien was de toegang tot werkplekken zoals fabrieken en kantoren nog steeds toegestaan, ook al waren ze bezet door honderden mensen. De regering had geen antwoord gegeven op de vraag waarom dergelijke activiteiten mogelijk bleven, op voorwaarde dat werkgevers adequate organisatorische en technische maatregelen namen om de hygiëne- en social distancing-adviezen na te leven, terwijl de organisatie van een evenement in de openbare ruimte, en dus buitenshuis, was niet toegestaan, zelfs niet als de volksgezondheidsprotocollen werden nageleefd. Om een maatregel in een democratische samenleving als evenredig en noodzakelijk te beschouwen, mocht er geen ander middel zijn om hetzelfde doel te bereiken dat minder ernstig zou indruisen tegen het betrokken grondrecht.

Te ruimte beoordelingsmarge
De kwaliteit van de parlementaire en rechterlijke toetsing van de noodzaak van een algemene landelijke maatregel was ook van bijzonder belang bij de beoordeling van de evenredigheid ervan, ook met betrekking tot de werking van de relevante beoordelingsmarge. Het was waar dat, gezien de urgentie van het nemen van passende maatregelen om de dreiging van COVID-19 in de vroege stadia van de pandemie het hoofd te bieden, het niet noodzakelijkerwijs te verwachten was dat er zeer gedetailleerde besprekingen op binnenlands niveau zouden worden gevoerd, en met name door het Parlement te betrekken, voorafgaand aan de goedkeuring van de dringende maatregelen die nodig zijn om deze wereldwijde plaag aan te pakken. In dergelijke omstandigheden was een onafhankelijke en effectieve rechterlijke toetsing van de door de uitvoerende macht genomen maatregelen echter des te belangrijker.

Wat betreft de straf voor overtreding van het verbod op openbare bijeenkomsten tijdens COVID-19: het opleggen van strafrechtelijke sancties moest worden gerechtvaardigd door bijzonder zwaarwegende redenen, en de organisatie van een vreedzame bijeenkomst zou normaal gesproken geen risico van dergelijke sancties mogen lopen. Per 17 maart 2020 werd op grond van de desbetreffende verordening een ieder die het verbod opzettelijk overtreedt gestraft met een vrijheidsstraf van ten hoogste drie jaar of een geldboete. Dit waren relatief zeer zware straffen potentiële deelnemers of groepen die dergelijke evenementen wilden organiseren in feite hun vrijheid daartoe ontnamen.

Ten slotte had Zwitserland, in het licht van de wereldwijde volksgezondheidscrisis, geen beroep gedaan op artikel 15 van het Mensenrechtenverdrag, dat een land in staat stelt bepaalde maatregelen te nemen die afwijken van zijn verdragsverplichtingen in tijden van oorlog of een andere openbare noodsituatie die het leven bedreigt van de natie. Dienovereenkomstig was het verplicht zich te houden aan het Verdrag krachtens artikel 1 (grondrechten) en volledig te voldoen aan de vereisten van artikel 11 (vrijheid van vergadering en demonstratie), te meer daar er tijdens deze COVID-periode de gang naar de rechter de facto onmogelijk was gemaakt.

Verhouding zoek
Hoewel het Hof geenszins voorbijgaat aan de bedreiging die COVID-19 vormt voor de samenleving en de volksgezondheid, oordeelde het niettemin, in het licht van het belang van de vrijheid van vreedzame vergadering in een democratische samenleving, en in het bijzonder van de onderwerpen en waarden die door de verzoekende vereniging volgens haar statuten, de algemene aard en de aanzienlijke duur van het verbod op openbare evenementen die binnen het werkterrein van de vereniging vallen, en de aard en de zwaarte van de mogelijke sancties, dat de inmenging in deze rechten niet in verhouding stond tot het nagestreefde doel.

Bovendien hadden de nationale rechters gedurende de relevante periode geen effectieve toetsing van de maatregelen uitgevoerd. De verwerende staat heeft daarmee de beoordelingsmarge overschreden die hem in de onderhavige zaak werd geboden. Bijgevolg was de inmenging in een democratische samenleving niet nodig geweest.

Dit kan spannend worden, zeker wanneer de Corona-maatregelen dit najaar weer uit de gereedschapskist van dokter Kuipers komen. Het behoeft weinig juridische fantasie om de evenredigheidstoets naar analogie van het EHRM-arrest in te zetten tegen 1/2/3G, lockdown, avondklok, de Corona-pas en – zeker – een vaccinatieplicht en eventuele komende demonstraties en vreedzame bijeenkomsten. Zijn de advocaten en juristen met deze expertise al wakker?

---

Meer over de ontwikkelingen richting een plicht u te laten inenten, vaccinatiedwang en een vaccinatiepaspoort leest u hier. Meer feiten en opinies over vaccinatie tegen Corona vindt u hier. Het Corona-virus (Covid-19), de wijze van aanpak van Corona en haar sociale en economische gevolgen vindt u hier.