Complotdenker – het is een kwalificatie die velen die voor de muziek van de officieel toegestane islamkritiek uitliepen met regelmaat ten deel gevallen is. Ik heb het deze week nog niet gezien – niet heel vreemd – terwijl er juist nu goede redenen voor zijn. Dat is niet bedoeld als onaardige opmerking naar mensen die waarachtig ongerust zijn over wat naar buiten kwam over de manier waarop bijvoorbeeld de Duitse politie zaken onder de pet hield, maar slechts een opstapje naar het bespreken van het proces waarmee dergelijke ‘complotten’ ontstaan. En waarom hun ontstaan zo ernstig is.

Je hebt complotdenkers in maten en soorten. We schrijven op VoL geregeld over zaken die sommigen juist als complot beschouwen, maar die dat op de keper genomen niet zijn. De MH17-ramp, de klimaathoax, de daders achter 11 september 2001, Obama de mohammedaan – het is een lange lijst. Soms bouwen ze op een (kleine) kern van waarheid. Vaak hebben ze als gemeenschappelijke factor dat er op de achtergrond voor gelovigen èn ongelovigen financiële factoren meespelen. Maar niet alleen geld speelt een grote rol.

Laten we de Duitse politiestilte over de asielmigranten eens onder de loep nemen, die een uitstekend voorbeeld biedt van de ontwikkeling van een dergelijk procesmatig complot. Er blijken nu binnen de Duitse politie bevelen te hebben bestaan dat er niets naar buiten mocht komen dat asielmigranten in een kwaad daglicht stellen kon. Ongetwijfeld is dat begonnen met kleine, logische zaken: onderlinge diefstallen, onfrisse gewoontes die in het land van herkomst als hygiënisch worden beschouwd en ga zo maar door. Klein grut dat inderdaad het noemen niet waard is, en zeker moet worden gerangschikt onder de beruchte ongewenste exotische geurtjes in het trapportaal. Dat wilde men de extreem-rechtse anti-democraten niet gratis in handen geven natuurlijk (zucht). Welke omvang die extreem-rechtse anti-democraten in dat stadium hebben wordt nooit benoemd, maar vrijwel irrelevant is het meest logische antwoord. En aangezien twee keer 0 nog steeds nul is, zou je je niet druk moeten maken over de mogelijke groei van iets waar je toch nooit echt greep op krijgt.

Maar zo denken overheidsinstanties niet, zeker niet de Duitse waar het trauma van ’33-’45 er diep in zit geramd.

Maar als je over dat ‘grut’ formeel een order over uitvaardigt, ontstaat een glijdende schaal. En het kenmerk van glijdende schalen is dat het vrijwel onmogelijk blijkt die weer horizontaal te krijgen, tenzij men een hele organisatie waar het fenomeen heerst rigoureus ontmantelt. Dat komt doordat een formeel bevel van dat ‘grut’ ineens iets substantieels maakt. Het bevel zelf maakt het belangrijk! En dan gaat het een eigen leven leiden, met als belangrijk kenmerk dat er steeds meer wordt weggemoffeld. Dat kan ook in dat stadium al bizarre voren aannemen. de ‘lone wolves’ waarover men het lang had zijn daarvan een goed voorbeeld. Door te spreken over lone wolves, ontdeed men zich van de noodzaak te overwegen dat hier sprake zou kunnen zijn van een structureel probleem, vanuit de achtergrond van de islamitische geloofsleer. Het is de redenatie dat je een gek nooit kunt afstoppen. Op zich correct, maar veel minder van toepassing dan men graag geloven wil. En in hoeverre je zoiets toepast is deel van die glijdende schaal waarmee we begonnen.

Let wel: in feite is de glijdende schaal een vorm van jezelf proberen te beschermen tegen ‘lone wolves’, en alleen daarom al gedoemd te mislukken. Maar het is bovendien de fixatie op lone wolves uit een bepaalde hoek, die de praktijk snel in het verkeerde vaarwater brengt. De nog steeds voortdurende fixatie van de pers in binnen- en buitenland op de Pegida-beweging is er een voorbeeld bij uitnemendheid van.

Wat heeft dit nu met complotten te maken? Feitelijk heel weinig, maar ze worden zo genoemd omdat diegenen naar wie men categorisch weigert te luisteren (terwijl deze 100% zeker zijn gelijk te hebben, wat niet zelden ook zo blijkt), vanuit de positie van de ‘bewuste doven’ bezien, wel moeten lijden aan een vorm van complotdenken. Of dit werkelijk zo is doet niet ter zake. De ontkenners maken zichzelf wijs dat er een maatschappelijke consensus bestaat, dat waarvoor wordt gewaarschuwd niet bestaat. Het is die link met een niet-bestaande maatschappelijke consensus die het gevaarlijkst is. Als de maatschappelijke wereld vlak is, is er inderdaad alle kans dat er mensen over de rand zullen worden geduwd.

Dat is precies wat we bij de Duitse politie zagen. Er werden net zo lang allerlei mensen over de maatschappelijke rand geduwd – of men liet ze er af vallen door zaken te negeren. Tòt er een moment ontstond waarop betrokkenen niet langer konden ontkennen wat er gebeurde en alarm sloegen. Dat alarm kan in zo’n situatie alleen gehoord worden als voldoende bronnen die men moeilijk kan beschuldigen van vooringenomenheid (imaginaire, in sommige gevallen) tegelijk laten horen dat er iet mis gaat. Wat uiteindelijk ook gebeurde in het geval van de aanrandingen in Keulen: lokale media kregen na eigen observaties voldoende gefrustreerde politiemensen aan het praten dat de bal ging rollen.

In geval van een semi-maatschappelijke consensus ontstaat langzaam een taboe – ze lopen in elkaar over. Het gewenste maatschappelijke beeld kan bij voldoende lang wegkijken onderdeel worden van een zekere vorm van staatsideologie. En zoals het waarlijke taboes betaamd, is het extreem moeilijk ze dan nog ter discussie te stellen.

Cijfers betekenen in die situatie niets meer; het zijn maar feiten, en door er andere alhoewel onvergelijkbare feiten tegenover te stellen ontdoe je je voor je eigen zielerust van het probleem. Dom, maar niet onbegrijpelijk. Omdat de maatschappelijke uitstoting van het accepteren van taboefeiten voor velen te moeilijk is, en bovendien grote persoonlijke risico’s in houdt.

Herkenbaar, nietwaar?